همان‏طور که قبلاً بیان شد، یکی از علل خروج اشعریان از کوفه، همراهی آنان با قیام عبدالرحمن بن محمد بن اشعث بود. در تاریخ طبری و الکامل ابن اثیر، گرچه در ضمن شرح خروج عبدالرحمن بر حجاج، نامی از اشعریان و آمدنشان به قم نیامده است، این مطلب به‏روشنی بیان شده است که جمعی از تابعین و قاریان قرآن از جمله سعید بن جبیرـ که از شیعیان معروف امام علیعلیه السلام بوده است ‏ـ در سپاه او قرار داشته‏اند.^۱ حموی این مطلب را با نکته‏ای اضافه به پایان می‏برد که چون عبدالرحمن از سپاه حجاج شکست خورد، برادرانی از آل اشعر به ناحیه قم مهاجرت کردند.^۲ این مطلب بر این دلالت دارد که اشعریان نیز در سپاه عبدالرحمن حضور داشته‏اند.

حال با توجه به اینکه سپاه عبدالرحمن با حجاج که از دشمنان سرسخت امیرمؤمنان علیعلیه السلام بود، مبارزه می‏کرد، و لشکری کوفی به حساب می‏آمد و اهل کوفه به تشیع شهره‏ بودند، و وجود جمعی از دانشمندان و قراء تابعین در آن ـ از جمله سعید بن جبیر که از شیعیان معروف علیعلیه السلام بود ـ ثابت است، و با توجه به سیاق سخن حموی که برادرانی از آل اشعر در این قیام حضور داشته‏اند، می‏توان نتیجه گرفت که اولاً این قیام، حرکتی شیعی بود و ثانیاً آن عده از اشعریان که به قم آمدند، شیعی‏مذهب بودند.^۳

همچنین می‏توان برخاستن راویان و محدثانی از این خاندان را، به فاصله کمی از حضورشان در قم، دلیلی دیگر بر تشیع آنان دانست؛ چه آنکه تا خاندانی در تشیع اصیل و سابقه‏دار نباشد، بعید است که در این فاصله اندک راویانی پرشمار و مشهور از آن برخیزد. بر این اساس، باید تشیع اشعریان را، به‏رغم جلوه بیشتر در مسائل سیاسی، تشیعی اعتقادی دانست که در ظهور محدثانی از این خاندان در میان اصحاب ائمهعلیهم السلام نمود می‏یابد. این بحثی است که در قسمت بعد به تفصیل به آن پرداخته می‏شود.

بخش دوم: اشعریان و حدیث

۱. سابقه اشعریان در حدیث

ارتباط حدیثی اشعریان با مکتب علمی امامانعلیهم السلام به زمان امام سجادعلیه السلام قبل از مهاجرت این

۲. مسیر حرکت اشعریان به سمت ایران و برای سکونت در یکی از شهرهای اصفهان یا قزوین است. اصفهان جایی است که پیش‏تر عرب مضریه به دنبال جنگ‏های صدر اسلام در آن سکنی گزیده است. قزوین نیز یکی از مرزهای مسلمانان با کفار محسوب می‏شود.^۱

۳. داستان درگیری مالک با گروه دیلم بسیار شبیه داستان درگیری اشعریان مهاجر با این گروه است. حال با توجه به اینکه یکی از منابع تاریخ قم، نقل‏های شفاهی یا کتب نگارش شده بر این مبناست و با در نظر گرفتن تکرار بیشتر این داستان درباره اشعریان مهاجر، می‏توان نتیجه گرفت که این دو جریان در اصل یک داستان بوده و مربوط به اشعریان مهاجر است.

۴. با توجه به اعتراض عبداللّٰه به احوص درباره اقامت در قم دانسته می‏شود که از ابتدا این شهر برای سکونت انتخاب نشده بود و تنها احوص که قبل از عبداللّٰه در حرکت به سمت اصفهان یا قزوین است، به دلایلی در این منطقه اقامت گزید.

۵. درگیری اشعریان با گروه دیلم و مصون داشتن مردم قم از شر آنان و به دنبال آن، درخواست اهالی این شهر از اشعریان برای ماندن و انعقاد عهدنامه‏ای بین آنان، بهترین دلیل برای احوص در اقامت در این منطقه بوده است.^۲

آنچه گفته شد نکاتی در جمع علل سکونت اشعریان در قم بود که در کتب و مقالات در دسترس به آن اشاره نشده است.

۳. مذهب اشعریان مهاجر به قم

نخستین گرایش‏های شیعی و ضد اموی اشعریان مهاجر به قم را می‏توان در حضور جدشان، مالک بن عامر، در جنگ صفین همراه علیعلیه السلام و پس از آن، همراهی سائب بن مالک با قیام مختار در کوفه دانست. نکته‏ای که در این ماجرا به وضوح بر تشیع سائب دلالت دارد، سخنانی است که او بعد از شکست نیروهای زبیریان به دست نیروهای مختار و ورود آنان به کوفه بر زبان می‏راند. سائب در این زمان، سپاهیان را با تعبیر «یا شیعة آل رسول اللّٰه» خطاب قرار می‏دهد.^۳