می‏کند: مردی از اهالی مکه به میان اشعریان ساکن یمن می‏آید و از ظهور پیامبری در مکه خبر می‏دهد که مردم را به اسلام دعوت می‏کند. مالک که خود را در شگفت از این دین جدید و مشتاق یافتن حقیقت می‏یابد، تصمیم می‏گیرد که نزد پیامبرصلی الله علیه و آله در مکه برود و سخن او را بشنود. در این بین، عبد‏شمس و اسلم، دو عموی او، مانعش می‏شوند و او را با ریسمان به بند می‏کشند. مالک بعد از رهایی یافتن از بند، بت قبیله را می‏شکند و به سمت مکه به راه می‏افتد. زمانی که به مکه می‏رسد، پیامبرصلی الله علیه و آله در طلب او از منزل بیرون می‏آید و از او سؤالاتی می‏کند. به دنبال این گفت‏وگو، مالک شهادتین را به زبان می‏آورد و مسلمان می‏شود.

نویسنده تاریخ ‌‌‌‌‌قم می‏افزاید: مالک بار دیگر به همراه هفتاد مرد اشعری به محضر پیامبرصلی الله علیه و آله حاضر می‏شود و برای او دو هجرت است.^۱

از دیگر اطلاعاتی که در دست است، حضور او در فتوحات اسلامی در زمان خلیفه دوم است. او که در فتح ایران همراه سپاه اسلام حضور داشته است، در روز مدائن با عبور از دجله موجبات پیروزی سپاه اسلام و فتح پایتخت ساسانیان را فراهم می‏کند و شجاعتی مثال‏زدنی برای خود به ثبت می‏رساند.^۲ همچنین در فتح بصره، اهواز و اصفهان به فرماندهی ابوموسی اشعری شرکت داشته و به دستور ابوموسی به ناحیه جبل گسیل شده و بخش‏هایی از آن منطقه، از جمله ساوه را فتح کرده است.^۳

مالک در صفین در رکاب حضرت علیعلیه السلام حضور داشته و در این جنگ به شهادت رسیده است.^۴ علامه امینی نیز نام او را جزء ۱۴۵ صحابه‏ای آورده که در جنگ صفین همراه علیعلیه السلام با معاویه جنگیده‏اند.^۵

دو. سائب بن مالک بن عامر

سائب پسر مالک از اشراف کوفه و از شخصیت‏های بانفوذ و مؤثر در جریان قیام مختار بوده

از سلسله انساب اشعری، گویای رواج فعالیت‏های حدیثی تشیع در قم در نیمه اول قرن دوم هجری است.

شاید بتوان خاندان اشعری را یکی از اثرگذارترین خاندان‏ها در سه قرن ابتدایی اسلام بر سیر تاریخی و حدیثی شهر قم دانست. از این رو، بررسی مکتب حدیثی این شهر بدون در نظر گرفتن تأثیر این خاندان و محدثان نام‏آشنای برخاسته از آن بر سیر تحولات این مکتب، کاری ضعیف و ناقص خواهد بود. به همین سبب، در مقاله حاضر به تشریح نقش اشعریان در پیدایش، توسعه و گسترش مکتب حدیثی قم در قرون اول تا سوم هجری پرداخته و میزان اثرپذیری این مکتب را از خاندان اشعری بررسی کرده‏ایم.

پژوهش حاضر در سه محور، در صدد بررسی این موضوع است:

الف) پیشینه اشعریان مهاجر به قم؛

ب) اشعریان و حدیث؛

ج) تأثیر خاندان اشعری بر سیر تحول مکتب حدیثی قم.

بخش اول: پیشینه اشعریان مهاجر به قم

۱. نسب‏نامه اشعریان مهاجر

یک. مالک بن عامر

اشعریان از قبایل مشهور یمن بودند که نسبشان به نبت بن ادد، از بنی کهلان از اعراب قحطانی، می‏رسد.^۱ وجه نام‏گذاری شخص مذکور به اشعر این بود که وقتی از مادر متولد شد، تمام بدنش را مو فرا گرفته بود. به همین سبب اشعر، یعنی پر مو، خوانده شد.^۲

اشعریان ساکن قم عمدتاً از نسل عبداللّٰه و احوص فرزندان سعد بن مالک بن عامرند. مالک بن عامر که نخستین نفر از اشعریان ساکن شبه جزیره عربستان در گرویدن به پیامبرصلی الله علیه و آله است، در کتب رجال جزء صحابه آن حضرت و با عنوان مالک بن عامر بن هانی بن خفاف اشعری معرفی شده است.^۳

داستان اسلام آوردن مالک بن عامر را مؤلّف تاریخ قم از زبان خود او چنین نقل