کثرت روایت مشهور بوده و عالمان رجال در وثاقت او هم‏رأی‏اند.^۱ او تعداد اندکی روایت (شاید کم‏تر از سی روایت) از صفّار و در مقابل حدود ۱۳۰۰ روایت از محمد بن حسین بن ابی‏الخطاب نقل کرده است. البته عطار راوی همه آثار صفّار و حتی کتاب بصائر الدرجات بوده است.

تألیفات صفّار

مقایسه کتاب‏های فقهی صفّار با سایر کتاب‏هایش به‏روشنی مؤید این نکته است که او نخست محدثی اهل فقه بوده و بیشتر به این جنبه از احادیث امامانعلیهم السلام اعتنا داشته است. با اینکه دوره حیات او و درگذشتش در دوران مهمی از غیبت صغرای امام غائبعلیه السلام (یعنی سال ۲۹۰ ق) قرار گرفته، روایات او آن اندازه که توقع می‏رود، در کتاب‏های حدیثی فراگیر نیست.

نجاشی برای محمد بن حسن صفّار ۳۵ کتاب را ذکر کرده است.^۲ دستیابی او به کتاب‏های محمد بن حسن بن فروخ از دو طریق بوده است. او دو طریق مذکور را چنین بیان می‏کند:

أخبرنا بکتبه کلها ما خلا بصائر الدرجات أبو‏الحسین علی بن أحمد بن محمد بن طاهر الأشعری القمی؛ قال: حدثنا محمد بن الحسن بن الولید عنه بها.

و أخبرنا أبو‏عبداللّٰه بن شاذان؛ قال: حدثنا أحمد بن محمد بن یحیى عن ابیه عنه بجمیع کتبه و ببصائر الدرجات.^۳

شیخ طوسی در فهرست می‏نویسد:

تألیفات محمد بن حسن بن فروخ، مانند کتب فقهی حسین بن سعید است و سپس علاوه بر سی کتاب مذکور، کتاب بصائر الدرجات و سؤالات محمد بن الحسن از امام یازدهمعلیه السلام را نیز بیان می‏دارد.

شیخ طوسی در طریق دستیابی‏اش به کتاب‏های ابوجعفر، سه طریق به شرح ذیل ذکر کرده است:

ـ أخبرنا بجمیع کتبه و روایاته ابن ابی‏جید عن محمد بن الحسن بن الولید عن محمد بن الحسن الصفّار؛

گفته شد که صفّار در سال ۲۹۰ قمری درگذشته است. چنانچه وفات محمد بن خالد به سال ۲۵۹ باشد، او ۳۱ سال پیش از صفّار از دنیا رفته است؛ بنابراین، نقل صفّار از وی بعید به نظر نمی‏رسد. سندی‏ بن ربیع با اینکه تاریخ وفاتش مشخص نیست، از یاران امام رضاعلیه السلام شمرده شده است؛ بنابراین، احتمال هست که او هم تا زمان جوانی صفّار زنده بوده باشد. اما درمورد هیثم نهدی حق با ایشان است. این در حالی است که در کتاب بصائر الدرجاتِ صفّار تنها یک حدیث از سندی بن ربیع نقل شده است.^۱

شاگردان صفّار

تلاش مجدانه صفّار در جمع‏آوری احادیث اهل بیتعلیهم السلام و وثاقت او سبب شده است که آثار روایی‏اش در منابع حدیثی متعدد یافت شود. اکثر کتاب‏های او که در موضوعات فقهی ـ حدیثی نگاشته شده بود و ما فهرستی از آن آثار را در همین مقاله آورده‏ایم، در گذر حوادث زمان مفقود شده و به دست ما نرسیده است؛ همان بلایی که بر سر بسیاری از منابع حدیثی آمده و امروزه دست بشر از این میراث گرانبها تهی مانده است؛ با این حال، همین مقدار اثری که از صفّار باقی مانده است در خور اعتنا است و بزرگانی از عالم علم و حدیث‏ از انوار این احادیث بهره‏های فراوان برده‏اند؛ بزرگانی مانند شیخ کلینی صاحب کافی، علی بن حسین بن بابویه (پدر شیخ صدوق)، محمد بن یحیی عطار، سعد بن عبداللّٰه اشعری، محمد بن جعفر مؤدب و محمد بن حسن‏ بن ولید. برای آشنایی بیشتر با شاگردان صفّار و کسانی که از وی حدیث نقل کرده‏اند، به معرفی اجمالی آنان می‏پردازیم:

ـ ابوجعفر، محمد بن حسن بن ولید قمی^۲ متوفی به سال ۳۴۳ قمری، امامی، ثقه، و از محدثان جلیل‏‏القدر شیعی و از بزرگان شهر قم بوده است.^۳ او از شاگردان اصلی صفّار بوده و احتمالاً بیشترین روایت را از او نقل کرده و هموست که از تألیفات صفّار کتاب بصائر الدرجات را نقل نکرده است.

ـ ابوجعفر، محمد بن یحیى عطار از بزرگان تشیع در زمان خودش و از راویانی است که به