نویسنده آن محمد‏ بن حسن شده است. امیر معزی در این باره می‏گوید:

پیداست که صفّار قمی و به‏ویژه کتاب بصائر الدرجات او محل اشکال و تردید بوده و هست.^۱

کلامی که مامقانی از علامه مجلسی در این زمینه نقل می‏کند بسیار گویاست:

اگر ابن‏ ولید، بصائر الدرجات را روایت نکرده؛ به این دلیل است که می‏پنداشت محتوای این کتاب نزدیک به شیعیان اهل غلّو است:

عدم روایة ابن الولید لبصائر الدرجات لتوهمه أنه یقرب الغلوّ.^۲

موقعیت و جایگاه علمی

از نامه‏‏نگاری صفّار با امام حسن عسکریعلیه السلام چنین برداشت می‏شود که او از شخصیت‏های مطرح زمان خویش بوده و به ‏لحاظ علمی نیز جایگاه ویژه‏ای داشته است. تقریباً تمام مطالبی که او از محضر امام حسن عسکریعلیه السلام پرسیده، درباره مسائل فقهی است.

دیگر رسالات او احتمالاً حاوی احادیث اعتقادی امامیه بوده‏اند: کتاب‏های الرد علی الغلاه (رد آراء غیر امامیّه)، الملاحیم (پیشگویی‏های آخرالزمانی)، التقیه، المؤمن، المناقب (ستایش معصومین و اهل تشیع)، المثالب (نکوهش دشمنان امامیه)، ما روی فی اولاد الائمه (روایت احوال فرزندان ائمه) و سرانجام کتاب بصائر الدرجات.

در مجموع می‏توان ادعا کرد که صفّار در مباحث اصول اعتقادی به‏ویژه مباحث امامت و در فروع دین و احتمالاً در همه مباحث و ابواب فقهی احادیثی را جمع‏آوری کرده است.

استادان صفّار

مشایخ و راویانی که صفّار از آنها روایت نقل کرده است به بیش از ۱۵۰ نفر می‏رسند.^۳ در نظر بدوی تصور می‏شود که شمار کثیری از راویان حدیث در گرد آمدن کتاب اصلی صفّار یعنی بصائر الدرجات نقش داشته باشند، اما اگر به دقت به آمار راویان توجه داشته باشیم خواهیم دید

«قلیل السقط» ضمن اینکه بار معنایی مثبت دارد، به‏نوعی نشان ذم راوی است و احتمالاً به این علت است که صفّار برخی از احادیث را به صورت مرفوعه نقل کرده و واسطه‏ها را در سند نیاورده است.

همچنین بزرگانی مانند علامه حلی در خلاصة الاقوال^۱ و ابن‏داوود حلی در رجالش^۲ ضمن نقل سخن نجاشی، وثاقت محمد بن حسن صفّار را تأیید کرده‏اند.

ذم و نکوهش

تنها مسئله‏ای که برخی آن ‏را در نکوهش این راوی طرح کرده‏اند این است که محمد بن حسن بن ولید کتاب بصائر الدرجات را نقل نکرده است. ابن‏ ولید از شخصیت‏های برجسته در بین راویان حدیث است؛ چنان‏که شیخ طوسی در فهرست درباره او گفته است: «القمی جلیل القدر عارف بالرجال موثوق به».^۳ به گفته نجاشی و شیخ طوسی، راوی اصلی صفّار، یعنی محمد بن حسن بن ولید (م ۳۴۳ ﻫ/ ۹۵۳م) محدثی محترم و معتبر، فقیه و مفسر قرآن بود. او همه آثار صفّار را جز کتاب بصائر الدرجات روایت کرده است^۴.^۵ همان گونه که مشهور است، ابن‏ ولید با تفکر غالیانه مبارزه می‏کرده است و اگر مضمون کتاب بصائر الدرجات را که درمورد امامت و شئون آن است به این مطالب بیفزاییم، در نظر بدوی نتیجه این خواهد شد که چون صفّار تفکر غالیانه داشته ابن‏ ولید، کتاب او را روایت نکرده است.

نجاشی پس از نقل عناوین کتاب‏های صفّار، یکی از طرقی را که به این کتاب‏ها داشته چنین می‏نویسد:

أخبرنا بکتبه کلها ما خلا بصائر الدرجات، أبو‏الحسین علی بن أحمد بن محمد بن طاهر الأشعری القمی؛ قال: حدثنا محمد بن الحسن بن الولید عنه بها.^۶

بنابراین، نقل نکردن ابن‏ ولید، موجب گمانه‏زنی‏هایی درباره کتاب بصائر الدرجات و