نوبختی و الفرق و المقالاتِ اشعری انجام داده، گواه این است که اسلوب کلی تنظیم این دو کتاب یکسان، و مشابهت آن دو در مطالب نیز بسیار است. وی تفاوت عمده این دو کتاب را در برخورداری کتاب اشعری از مطالب گسترده‏تر می‏‏داند و معتقد است کتاب اشعری حدود سی صفحه از کتاب نوبختی مطالب اضافه دارد. وی این مشابهت ساختاری و عبارتی را مؤید این می‏داند که یکی از نویسندگان، از کتاب دیگری نقل و استفاده کرده باشد. برخی از محققان با توجه به شواهدی ادعا می‏کنند، کتاب فرق الشیعه از آن نوبختی نیست، بلکه این کتاب مختصر کتاب اشعری است.^۱

آنچه گذشت بیانگر آن است که سعد بن عبداللّٰه اشعری یکی از شخصیت‏های حوزه حدیثی قم و از اندیشه‏ورزان آگاه به رشته‏های گوناگون علمی زمان خویش است که تنها به نقل احادیث اکتفا نکرده، بلکه در عرصه تولید دانش و اندیشه‏ورزی نیز در این حوزه درخشیده است. عناوین میراث وی بیانگر این ادعاست. با نگاهی به آثار سعد می‏‏توان آنها را به دو گروه کلی یعنی واکنش‏های درون‏مذهبی و واکنش‏های برون‏مذهبی تقسیم کرد. که این امر بر وجود آزاداندیشی در حوزه حدیثی قم دلالت می‏‏نماید. همچنان‏که ردیه‏های متعدد سعد بر دیگر گرایش‏های فکری از آگاهی او و حوزه حدیثی قم از نیازهای جامعه اسلامی و اطلاع از تهدیدهای جدی عقیدتی عصر او و تلاش حوزه قم در مقابله علمی ـ فرهنگی با اندیشه‏های نادرست حکایت می‏کند، که این امر در تحلیل و تعیین نوع نگاه به جوامع تدوین یافته در قم اثرگذار است.

است کتاب بصائر برای صفّار بوده که مختصر آن، کار سعد و منتخب آن، کار حسن بن سلیمان است. سید محسن امین گفتار صاحب ریاض را صحیح نمی‏داند و گفتار وی را اجتهاد در مقابل نص می‏شمرد، چراکه نجاشی و مرحوم شیخ و دیگران تصریح دارند که بصائر از جمله کتب سعد بن عبداللّٰه اشعری قمی است و کتاب صفّار کتابی جداگانه است.^۱ اما به نظر می‏رسد با تتبع کامل و دقت در متن آن می‏توان گفت منابع این نگاشته در چهار گروه بخش‏پذیر است. بصائرالدرجات صفّار، بصائر الدرجات سعد، مختصر بصائر الدرجات سعد، و مجموعه‏ای از منابع دیگر.^۲

فرق الشیعه

از جمله کتب سعد بن عبداللّٰه اشعری کتابی است که وی در موضوع ملل و نحل با عنوان فرق‌الشیعه تدوین کرده است. شیخ عبداللّٰه زنجانی معتقد است فرق الشیعه متعلق به نوبختی است و اقبال آشتیانی معتقد است این کتاب متعلق به سعد بن عبداللّٰه اشعری هم‏عصر نوبختی می‏باشد. این بحث‏ها برای دوره‏ای است که متن کامل کتاب سعد بن عبداللّٰه در دسترس نبود؛ اما دکتر محمدجواد مشکور نص کامل کتاب سعد بن عبداللّٰه را طبق نسخه‏ای که به دست آورد با نام المقالات و الفرق در تهران چاپ کرد. دکتر مشکور با اطمینان می‏گوید فرق الشیعه‏ای را که ریتر آلمانی به طبع رسانده متعلق به نوبختی است و اعتقاد مرحوم زنجانی دیدگاه صحیح می‏باشد و کتاب سعد بن عبداللّٰه که المقالات و الفرق یا فرق الشیعه نام دارد، غیر از کتاب نوبختی است و اینها دو کتاب مستقل به شمار می‏آیند که از میان کتب متعددی که در باره فرقه‏های شیعه نگاشته شده و از میان رفته، به دست ما رسیده است. مقایسه‏ای که دکتر مشکور میان فرق الشیعه اثر