305
جستارهایی در مدرسه کلامی قم

آقابزرگ کتاب فضل الدعاء و الذکر سعد بن عبداللّٰه اشعری را طبق گفتار کفعمی (متوفی ۹۰۵) از مآخذ کتاب البلد الامین وی دانسته، آن‏چنان‏که خود کفعمی گفته است، که این نشان می‏دهد کتاب سعد نزد وی موجود بوده و سید بن طاووس از او در مهج الدعوات برخی روایات را نقل کرده است.۱

بصائر الدرجات

نام کتاب بصائر الدرجات در کتب تراجم و رجال به دو محدث قمی استناد داده شده است و دو نفر از دانشیان قمی به تألیف کتابی با نام بصائر پرداخته‏‏اند: یکی سعد بن عبداللّٰه و دیگری محمد بن حسن بن فروخ معروف به صفّار قمی. در توصیف بصائر سعد بن عبداللّٰه این جمله آمده است که کتاب وی شامل چهار بخش اصلی بوده است.۲ یکی از تفاوت‏های مهم در این باره آنکه، اشکالاتی که در نقل کتاب بصائر صفّار مطرح و سبب گردیده که برخی از میان کتاب‏های او تنها این کتاب صفّار را نقل و اخبار نکنند،۳ برای کتاب بصائر سعد گزارش نگردیده است. آنچه این مسئله را مهم می‏نماید، کتابی از شیخ حسن بن سلیمان حلی با نام منتخب یا مختصر بصائرالدرجات است؛ نگاشته‏ای که هم اکنون موجود است و با بودن آن این پرسش رخ می‏نماید که این کتاب خلاصه کدامین بصائر است.۴ مرحوم سید محسن امین بر این باور است که آنچه شاگرد شهید ثانی (یعنی حسن بن سلیمان حلی) تلخیص کرده از کتاب سعد بن عبداللّٰه است. اما صاحب ریاض العلماء با استفاده و فهم خود از کلام حسن بن سلیمان معتقد است کتاب مختصر بصائر، کتاب خود سعد بن عبداللّٰه می‏باشد.۵ از همین رو، صاحب ریاض احتمال داده

1.. تهرانی، الذریعه، ج۱۶، ص۲۶۷.

2.. طوسی، فهرست، ص۲۱۵.

3.. ر.ک: نجاشی، رجال، ص۳۵۴؛ طوسی، فهرست، ص۴۰۸.

4.. صاحب اعیان الشیعه از جملۀ مؤلّفات شیخ حسن بن سلیمان را کتاب منتخب بصائر الدرجات یا مختصر بصائر الدرجات ذکر می‏کند و می‏نویسد برخی از معاصران معتقدند برای وی مختصر البصائر و منتخب المختصر می‏باشد. ظاهراً مرحوم سید محسن امین می‏خواهد بگوید برخی مختصر و منتخب را دو کتاب قریب الاسم نه یک کتاب می‏دانند. علامه مجلسی در بحار نام آن را منتخب البصائر و صاحب الامل نام کتاب را مختصر البصائر ذکر می‏کند، که صاحب ریاض این دو را یکی می‏داند.

5..صاحب ریاض العلماء در این باره می‏نویسد: «إن المترجم نفسه قال فی أثناء کتاب منتخب البصائر ان منتخب البصائر لسعد بن عبداللّٰه و انه قال فی کتاب الرجعة یقول حسن بن سلیمان بن خالد انی قد رویت فی معنى الرجعة أحادیث من غیر طریق سعد بن عبداللّٰه فانا مثبتها فی هذه الأوراق ثم ارجع إلى ما رواه سعد فی کتاب مختصر ( ( البصائر». مترجم خودش در اثنای کتاب منتخب البصائر می‏نویسد که منتخب البصائر برای سعد بن عبداللّٰه است و در کتاب الرجعة خود می‏نویسد: این چنین می‏گوید حسن بن سلیمان بن خالد که همانا من روایت نمودم در اثبات و تبیین رجعت روایات و احادیثی از طریقی سوای سعد بن عبداللّٰه که اگر کسی بخواهد به روایات سعد دست یابد، به کتاب مختصر البصائر مراجعه کند.


جستارهایی در مدرسه کلامی قم
304

این امر، تألیف موسوعه‏ای فقهی است که در صدر تألیفات گسترده سعد بن عبداللّٰه ذکر شده است. کتاب الرحمه شامل چندین کتاب فقهی در ابواب گوناگون احکام و فروعات فقهی از نماز و وضو و زکات و روزه و حج و... بوده و دانش‏نامه‏ای از ابواب گوناگون فقه را در بر می‏گرفته است. به گفته مرحوم نجاشی تنها بخشی از این موسوعه برای بازتاب آرا و نظریات فقهی شیعه نگارش و تدوین یافته بوده است و ظاهراً این موسوعه ناظر به نیاز جهان اسلام تدوین یا برای معرفی فقه اهل بیتعلیهم السلام در کنار فقه مشهور اهل سنت به سبک تلفیقی و تطبیقی و در معرفی فقه جعفری به دیگر جریان‏های فقهی نگارش یافته است. به هر حال، این امر علاوه بر وسعت اطلاعات فقهی حدیثی سعد، نشانه افق بلند فکر و اندیشه عالمانه او در نگاشته‏هایی با وسعت مخاطبان پیش روی او بوده است و بر جنبه تقریبیِ دیدگاهِ دست‏کم برخی از اندیشوران قم در آن دوره دلالت می‏کند.

تردید در انتساب پاره‏ای از آثار

از مسائل حاشیه برانگیزِ میراث سعد بن عبداللّٰه می‏‏توان به اختلاف و طرح دیدگاه‏های متعارض درباره برخی آثار و نسبت یافتن آن به افراد متعدد، یا تردید در انتساب برخی از نگاشته‏ها به سعد بن عبداللّٰه و اموری مربوط به آن اشاره داشت که از جهت میراث‏شناسی مهم است. در ادامه به مهم‏ترین مصادیق آن پرداخته می‏‏شود.

کتابی در دعا

اتان گلبرگ در کتابخانه ابن طاووس به مناسبت نام بردن از کتاب‏های دعا، به کتابی از سعد بن عبداللّٰه با نام کتاب الدعاء می‏پردازد و می‏نویسد: نه طوسى و نه ابن شهرآشوب کتابی از سعد بن عبد‏اللّٰه در موضوع دعا یاد نکرده‏اند، بر خلاف نجاشی ـ تنها در میان شرح‏حال‏نویسان متقدم امامى ـ که در این باره از دو کتاب وى یاد کرده: کتاب الدعاء و کتاب فضل الدعاء و الذکر. ابن طاووس از سه عنوان یاد کرده: کتاب الدعاء، فضل الدعاء (تنها این کتاب در فهرست منابع البلد الأمین آمده) و کتاب الادعیه. وی در نتیجه می‏نویسد: تصور این است که این عناوین مربوط به یک کتاب است (به‏احتمال کتاب فضل الدعاء و الذکر که نجاشى از آن یاد کرده)؛ گرچه این احتمال وجود دارد که ابن طاووس بیش از یک کتاب از سعد بن عبد‏اللّٰه دیده باشد.۱ مرحوم

1.. گلبرگ، کتابخانۀ ابن طاووس، ص۲۵۶ و ۲۵۷.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی قم
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 17915
صفحه از 356
پرینت  ارسال به