مجموعه کافی عنوان سعد یک مرتبه و عنوان سعد بن عبداللّٰه بیست و شش مرتبه در سند روایات ذکر شده است، که از مجموع ۲۷ روایتی که نام سعد بن عبداللّٰه در آن آمده دوازده روایت را مرحوم کلینی بدون واسطه از سعد نقل می‏کند، یعنی حدود ۴۴ درصد روایات، و هشت روایت یعنی حدود سی درصد را با واسطه محمد بن یحیی عطار که در چهار روایت دیگر از مجموع ۲۷ روایت محمد بن یحیی عطار نیز به علاوه دیگران(غیره) وجود دارد، و دو روایت را از «عدة من اصحابنا» و یک روایت از علی بن محمد بن علان کلینی از سعد بن عبداللّٰه نقل می‏کند.^۱

با دقت در استادان سعد، می‏‏توان گفت وی در شاگردی بزرگانی که انتقال‏دهنده اصلی میراث کوفه به قم‏‏اند کوشیده است و خود نیز در مقام واسطه‏ای مطمئن در انتقال این میراث به نسل بعد و مدارس حدیثی و کلامی دیگر نقش‏آفرینی کرده است که این امر با کاوش در طرق انتقال کتب و روایات نیز قابل پیگری است.

واسطه در طریقِ به کتب و روایات

آن‏چنان‏که از فهرست شیخ طوسی استفاده می‏شود، احمد بن محمد بن عیسی بیشترین آمار را از میان کسانی دارد که در طریق نقل کتب و روایاتِ انتقال‏یافته از سعد بن عبداللّٰه‏اند. نام وی در ۳۱ طریق ذکر شده است. احمد بن محمد، شیخ، وجیه و فقیه قمیون معرفی شده^۲ و مورد توثیق ارباب رجال قرار گرفته است.^۳ وی با سه امام ملاقات کرده است؛ یعنی امام رضا، امام جواد و امام هادیعلیهم السلام.^۴ در توصیفات وی، به ریاست بر شهر قم اشاره شده به‏گونه‏ای که سلاطین و مأموران آنها با وی ملاقات می‏کرده‏اند.^۵ محمد بن حسین معروف به ابن ابی‏الخطاب^۶ در ردیف بعد از احمد بن محمد بن عیسی، در شانزده طریق نقل کتب تا مؤلّفان آنها، توسط سعد بن عبد‏اللّٰه اشعری واقع شده است. وی اهل کوفه بوده است.^۷ سومین شخصیتی که در طریق کتب

ساختگی است و نمی‏تواند دلیلی بر قدح سعد بن عبداللّٰه به شمار آید.^۱

سعد بن عبداللّٰه و حدیث

در مورد نقش سعد بن عبداللّٰه در حدیث گفته شده است او علاوه بر مهارتِ گسترده در حدیث شیعه، به حدیث اهل سنت نیز آشنایی داشته، به‏گونه‏ای که برای شنیدن و دریافت حدیث از آنان سفرهای متعددی کرده و در آنها با بزرگانی از محدثان اهل سنت ملاقات نموده است.^۲ تعبیر «سمع من حدیث العامة شیئاً کثیرا»^۳ درباره او نشان می‏دهد او در این امر پشتکار و جدیت فراوانی داشته و هدفی خاص را از این کار دنبال می‏کرده است. وی علاوه بر شنیدن حدیث که دغدغه اصلی حیات وی به شمار می‏رفته است، در تألیف و تصنیف حدیث نیز کوشا بوده است. به عبارتی او می‏کوشیده حلقه اتصال حدیث از دوره قبل به نسل و دوره پس از خود باشد. بر این اساس، از وی بیش از ۱۶۴۴ روایت در کتب اربعه به جای مانده است.

شاگردان و استادان

یکی از معیارها در بررسی شخصیت علمی افراد، واکاوی شاگردان و استادان ایشان است. طبق آمارِ به دست آمده از روایات کتب اربعه و کتاب وسائل الشیعه، بیشترین روایت از سعد بن عبداللّٰه را، علی بن حسین بن بابویه با حدود ۶۳ درصد نقل کرده است. پس از علی بن حسین بن بابویه، محمد بن قولویه با پانزده درصد، سپس محمد بن حسن بن ولید با سیزده درصد و احمد بن محمد بن یحیی عطار با کم‏تر از دو درصد وجود دارند.

اما استادان سعد، طبق آمار، احمد بن محمد بن عیسی اشعری با ۴۳ درصد، محمد بن حسین بن ابی‏الخطاب با یازده درصد، محمد بن عیسی بن عبید با هشت درصد، احمد بن محمد بن خالد برقی با چهار درصد، یعقوب بن یزید انباری با سه درصد، و ایوب بن نوح بن دراج و ابراهیم بن هاشم قمی و موسی بن حسن بن عامر اشعری هریک با حدود دو درصدند. در