است. شواهدی از نقش وی در نقل میراث مکتوب، در کتاب‏های فهرستی وجود ندارد، اما از طرق شیخ صدوق در مشیخه می‏توان حدس زد که علی بن بابویه حجم وسیعی از میراث مکتوب کوفه و قم را روایت می‏کرده است. ابن بابویه مناظرات و رویارویی‏هایی با برخی از افراد فاسد ا ‌لاعتقاد نیز داشته است که از آن جمله می‏توان به برخورد وی با حلّاج^۱ و مناظره با محمد بن مقاتل رازی^۲ اشاره کرد.

این خط فکری را پس از ابن ولید و ابن بابویه شیخ صدوق ادامه داد. البته صدوق تحت تأثیر دیگر خطوط فکری، تا اندازه‏ای از این خط فاصله گرفت، اما در مجموع، اندیشه وی را در خط فکری احمد بن محمد بن عیسی می‏توان ارزیابی کرد. پیش‏تر به رویکرد و تلاش‏های کلامی صدوق اشاره شد و در اینجا تنها بر این نکته تأکید می‏کنیم که بررسی اندیشه و رویکرد شخصیت‏های نامبرده از احمد بن محمد بن عیسی در نقطه شروع مدرسه قم تا شیخ صدوق که در پایان حیات مدرسه قم قرار دارد، یک خط فکری پیوسته است. در این جریان، محدثْ‏متکلمان گرچه به شیوه نقلی و حدیثی عمل می‏کنند، ویژگی‏های متکلم را دارا هستند و تلاش کلامی درخور توجهی ارائه می‏دهند.

خط فکری ابراهیم بن هاشم

در کنار این خط فکری که شاید مهم‏ترین و اثرگذار‏ترین خط فکری در قم بود و در هر نسل، شاگردان و هواداران بسیاری داشت، خطوط فکری دیگری را نیز می‏توان شناسایی کرد که در پاره‏ای جهات با خط فکری احمد بن محمد بن عیسی اختلاف دیدگاه داشتند.

یکی از این خطوط فکری که در کنار خط احمد اشعری ـ و البته نه بدان گستردگی ـ در قم فعال بود و اختلافاتی با خط احمد اشعری داشت، با ابراهیم بن هاشم به قم راه یافت. ابواسحاق ابراهیم بن هاشم قمی کوفی تبار بود و در کوفه رشد کرد^۳ و بعدها به دلیل سکونت در قم و نقش بسیار مهمی که در انتقال حدیث به این شهر ایفا کرد به «قمی» شهرت یافت. وی در مدرسه حدیثی کوفه پرورش یافت و از محضر بزرگ‏ترین محدثان آن زمان، در کوفه و بغداد حدیث فرا

آثار رسیده به او نمونه‏ای از این احتیاط است.

آرا و اندیشه‏های ابن ولید را در شاگردش شیخ صدوق می‏توان ردگیری کرد. صدوق در بیشتر اندیشه‏هایش تابع استادش ابن ولید بود. این مطلب را، گذشته از برخی اشارات شیخ صدوق، حجم گسترده روایات ابن ولید در آثار صدوق تأیید می‏کند. اما وارد نشدن ابن ولید به حوزه کلام دفاعی و تولید آثار در این حوزه را باید معلول حضور او در قم دانست. صدوق به دلیل مهاجرت به ری وارد درگیری‏ها و رویارویی‏های بیرونی شد و نیازمند ورود به عرصه کلام دفاعی بود، اما ابن ولید در قم با چنین فضایی روبه‏رو نبود. با این حال، موضع‏گیری وی در برابر جریان غلو که در آستانه ورود به قم قرار داشت، مشهور و زبانزد است و نقّادی وی نسبت به این جریان خود نوعی تلاش کلامی و از شاخص‏های این جریان به شمار می‏آید.

شخصیت دیگری که معاصر و تا اندازه‏ای هم‌فکر ابن ولید و در این دوره فعّال و اثرگذار بوده، علی بن بابویه پدر شیخ صدوق است. ابوالحسن علی بن حسین بن موسی بن بابویه (م۳۲۹ق) از فقیهان و محدثان بزرگ شیعه و محل رجوع مردم قم و اطراف آن در احکام بود.^۱ به نظر می‏رسد وی نیز ایرانی تبار بوده و از قبایل عرب یا خاندان اصیل اشعری در قم نیست. ابن بابویه بیشترین بهره را از سعد بن عبداللّٰه اشعری برده است. پس از سعد، عبد‏اللّٰه بن جعفر حمیری، علی بن ابراهیم، احمد بن ادریس و محمد بن یحیی عطار از مهم‏ترین مشایخ حدیثی وی به شمار می‏روند. چنان‏که از روایات به‏جا مانده از وی پیداست، در این میان بیشترین سهم را سعد بن عبداللّٰه اشعری دارد و گرایش فکری او را نیز نزدیک به ابن ولید و دیگر شاگردان سعد بن عبداللّٰه می‏توان یافت. اما توجه وی به روایات علی بن ابراهیم و خط فکری ابراهیم بن هاشم وی را تا حدی از ابن ولید متمایز می‏سازد. علی بن بابویه مردی پرتألیف بود و بنا بر گزارشی دویست اثر بر جای گذاشته است.^۲ از جمله آثار وی در حوزه مباحث کلامی کتاب التوحید و کتاب الامامة والتبصرة من الحیرة است. در این بین کتاب الامامة و التبصرة من الحیره نشان‏دهنده توجه وی به پرسش‏ها و نیاز‏های اعتقادی زمانه است. از آثار وی غیر از کتاب الامامة و التبصره اثر دیگری در دست نیست.^۳ اما حجم وسیعی از روایات وی، به‏ویژه در آثار فرزندش شیخ صدوق منعکس