ایاهم علی نبوة موسیعلیه السلام ومخالفتهم ایانا فی نبوة محمدصلی الله علیه و آله.^۱

مشبهه

مشبهه یکی از گروه‏های عقیدتی است که شیخ صدوق بیشترین تلاش خود را به مبارزه با آن مصروف داشته و بیشترین نقد و تحلیل عقایدی خود را در رد مخالفان به آن ویژه ساخته است.

مشبهه یا اهل تشبیه، ظاهرگرایانی بودند که با تکیه بر برداشت ظاهری و ابتدایی از الفاظ قرآن و احادیث به اعتقاداتی باورمند شدند که نتیجه آن تشبیه خداوند به مخلوقاتش و تجسیم او بوده است.

اگرچه گروه‏هایی از اهل سنت بدین عنوان مشهور گشته‏اند، تهمت برخی گروه‏های تندرو شیعه و برخی پیروان مکتب بغداد به دانشمندان قمی و پیروان مکتب قم موجب آن شد که شیخ صدوق تلاش مضاعفی را برای دور ساختن این اتهام از خود و دوستانش به کار گیرد.

صدوق یکی از مهم‏ترین کتاب‏هایش، التوحید، را به انگیزه اثبات عقیده واقعی شیعه، به‏ویژه مکتب قم، درباره توحید و نفی و رد عقیده تشبیه و جبر به نگارش درآورده است.^۲

علاوه بر آن، باب دوم کتاب التوحید را به‏عنوان «التوحید و نفی التشبیه» ویژه ساخته است و نیز در جاهای مختلف این کتاب، هر جا لازم می‏بیند عقیده‏ای از مشبهه را طرح و نقد کند، به آن می‏پردازد.

شیخ صدوق در پایان باب چهل و نهم کتاب التوحید که درباره معنای آیه)الرحمن علی العرش استوی(^۳ است، با طرح آیه دیگری از قول مشبهه، به نقد نظر مشبهه درباره معنای استواء بر عرش می‏پردازد. او می‏گوید: «ان المشبهة تتعلق بقوله عزوجل... ولاحجة لها فی ذلک...». آن‏گاه به نقد دلیل مشبهه پرداخته، و دلیل‏های خود را در اثبات نظر صحیح بیان می‏دارد و شواهدی از ادبیات عرب و لغت در تأیید نظر خود بیان می‏دارد. او بیان خویش را با این جمله به پایان می‏برد:

از ابواب کتاب التوحید شیخ صدوق است. او در باب بیست و پنجم به بیان مراد از آیه «و قالت الیهود یداللّٰه مغلولة غلت ایدهم»^۱ و از لسان ائمهعلیهم السلام به رد این عقیده و تبیین مراد آیه می‏پردازد و جایگاه آن را در نظام فکری اسلامی روشن ساخته، لوازم این عقیده را طرح و رد می‏کند.^۲

بحث از عقیده شیعی «بداء» یکی از جایگاه‏هایی است که شیخ صدوق به رد عقاید یهودیان می‏پردازد. او ریشه معنای نادرستی از بداء را که در میان جاهلان شهرت دارد، از یهود و این عقیده شیعه را در مقابل عقیده‏ای از یهود می‏داند:

و البداء هو رد علی الیهود لانهم قالوا: ان اللّٰه قد فرغ من الامر.^۳

همچنین صدوق در کتاب التوحید به تفصیل به نقد و رد این عقیده و اثبات معنای درست از بداء می‏پردازد. وی در بیان اعتقادات دین امامیه در کتابی بدین نام، فصل الاعتقاد فی البداء را این گونه آغاز می‏کند:

قال الشیخ ابوجعفررحمه الله: ان الیهود قالوا: ان اللّٰه قد فرغ من الامر. قلنا: بل هو تعالی کل یوم هو فی شأن....

سپس به معنای درست از بداء و رد معانی نادرست آن که از یهود سرچشمه گرفته است، می‏پردازد.^۴

شیخ صدوق در ضمن مباحث غیبت و در مقام پاسخگویی به گفته‏های عالمی زیدی‏مذهب، به ریشه یکی از اعتقادات و ادعاهای فرقه مغیریه اشاره می‏کند و آن را برآمده از یهود یا دست‏کم شبیه به آن می‏داند.

این عالم زیدی در بحث اینکه امامت به وراثت و وصیت نیست، می‏گوید: «لو جازت الامامه بالوارثة و الوصیة لمن یدعی له بلا دلیل متفق علیه لکانت المغیریة أحق بها للاجماع الکل معها علی امامة الحسن بن علی...». آن‏گاه صدوق در پاسخ به وی می‏گوید:

و اما ما حکاه عن المغیریة فهو شیء اخذته عن الیهود لانها تحتج ابداً باجماعنا و