سابق علمه، الذی لم‏یطلع علیه نبی مرسل و لا ملک مقرب... ثم قال له: أدبر فأدبر ثم قال: تکلم فقال: الحمد للّٰه الذی لیس له ند و لا شبه و لا شبیه ولا کفو ولا عدیل و لا مثل، و لا مثال، الذی کل شیء لعظمته خاضع ذلیل، فقال الرب تبارک و تعالی: و عزتی و جلالی ما خلقت خلقاً احسن منک و لا اطوع لی منک و لا ارفع منک و لا اشرف منک و لا اعز منک. بک اوحد و بک اعبد و بک ارتجی و بک ابتغی و بک اخاف و بک احذر و بک الثواب و بک العقاب....^۱

در روایتی دیگر عقل را به‏دست‏آورنده بهشت و عبادت‏کننده خداوند و غیر از آن را مکر و شیطنت می‏خواند:

سئل الصادقعلیه السلام: ما العقل؟ قال: ما عبدبه الرحمن و اکتسب به الجنان... فالذی کان فی معاویة؟ قال: تلک النکراء. تلک الشیطنة وهی شبیهة بالعقل و لیست بعقل....^۲

حدیثی دیگر که در آن ابن‏سکیت از دلیل معجزات پیامبران می‏پرسد، امام رضاعلیه السلام درباره معجزه هریک از پیامبران و تناسب هریک از آنها با زمان سخن می‏گوید و هنگامی که ابن‏سکیت درباره حجت خدا در اوضاع بد آن روزگار می‏پرسد، حضرت عقل را حجت خدا بر مردم معرفی می‏کند:

فقال ابن‏السکیت: تاللّٰه ما رأیت مثلک الیوم فقط فما الحجة علی الخلق الیوم؟ فقالعلیه السلام: العقل، یعرف به الصادق علی اللّٰه فیصدّقه و الکاذب علی اللّٰه فیکذّبه.^۳

و در روایتی دیگر هویت انسان به عقلش دانسته شده و فهم و درک و زیرکی و... از عقل معرفی گشته است:

عن ابی‏عبداللّٰهعلیه السلام: وعامة الانسان العقل و من العقل الفطنة و الفهم و الحفظ و العلم فاذا کان تأیید عقله من النور....^۴

دو.استدلال‏های عقلی

اساساً استدلال کردن، عملی عقلانی است و آدمی با عقل خویش می‏تواند بر مطلبی دلیل اقامه

باعثهم و مرسلهم و متخذهم حججاً و ان عرفناه بأنفسنا فهو ـ عزوجل ـ محدثها فبه عرفناه.^۱

۲. عملکرد عقل‏گرایانه صدوق

پس از گزارش از جایگاه عقل نزد صدوق و بررسی دیدگاه او درباره ماهیت، اعتبار ادراکات و قلمرو عقل، نوبت به بررسی عملکرد عقلی وی فرا می‏رسد. در اینجا به برخی از مهم‏ترین عملکردهای عقل‏گرایانه صدوق می‏پردازیم:

یک. نقل روایات عقل

اگرچه شیخ صدوق کتاب یا فصل مستقلی در کتاب‏هایش درباره عقل و شناخت آن ایراد نکرده است، روایاتی درباره عقل در کتاب‏های مختلف خود آورده است که همین مقدار نشان‏دهنده توجه او به عقل و شناخت آن و اهمیت و اعتبار آن است.

شیخ صدوق ده‏ها حدیث درباره عقل و عاقل و ویژگی‏ها و کارکردهای عقل در کتاب‏های خود روایت کرده است. وی فصل‏هایی از کتاب‏های الخصال، معانی الاخبار و ثواب الاعمال را به عقل، اقسام آن، جایگاه و قدرتش و نیز کارکرد درست آن اختصاص داده و خطبه‏های ویژه امامانعلیهم السلام را که در آن به عقل اشاره رفته و همچنین حدیث معروف جنود عقل و جهل را در چند موضع از آثارش نقل کرده است.

این در حالی است که در کتاب‏های برخی نویسندگان ـ به‏ویژه از اهل سنت ـ یا اثری از روایات موضوع عقل دیده نمی‏شود یا اینکه روایات انگشت‏شماری را که در این باره نقل کرده‏اند نقد کرده و نادرست شمرده‏اند.

در سطور زیر چند نمونه از روایات مهمی که در موضوع عقل وارد شده و شیخ صدوق آنها را در کتاب‏های خویش نقل کرده است ذکر می‏کنیم:

۱. حدیثی که در آن به خلقت عقل از نور مخزون الهی و تکلم خداوند با آن و فرمانبرداری‏اش از خداوند سخن رفته و خدای تعالی آن را برترین، مطیع‏ترین و شریف‏ترین آفریده خود خوانده است:

قال رسول اللّٰهصلی الله علیه و آله: ان اللّٰه ـ تبارک و تعالی ـ خلق العقل من نور مخزون مکنون فی