بهره‏گیرى از منابع نخستین و کهن

چیزى که بر اعتبار کافى به صورتى فوق‏العاده افزوده، دسترسى کلینى به منابع کهن و دست اول روایى بوده است. در کافى تمام گزارش‏ها و حدیث‏گزارى‏ها بر اساس متونى بوده که همه در اختیار کلینى و دست اول بوده‏اند.

شک نیست که فراهم آمدن کافى از منابع اولیه یا (اصول اربعمائه) و کتاب‏هاى صحابیان ائمهعلیهم السلام بزرگ‏ترین خدمت به فرهنگ باارزش اسلام و شیعه بوده است؛ چه اینکه بدین ترتیب، یک پایانه علمى و اطلاعاتى غنى و موثق از آثار کهن و پراکنده روایى، سامان گرفته و از میان رفتن منابع یاد شده به‏طور عمده طى رخدادهاى تاریخى، مشکل خاصى پدید نیاورده است.

روزگار کلینى

به منظور فهم ارزش تلاش علمى کلینى و عقل‏گرایى ایشان، آشنایى با روزگار وى ضرورى است؛ زیرا از این راه مى‏توان تا حد زیادى خطوط اصلى شخصیت کلینى را تشخیص داد و به عمق مجاهدات وى پى برد.

تمام دوره عمر کلینى در عصر غیبت صغراى امام زمانعلیه السلام قرار داشته است. این عصر به‏طور کلى از نظر اجتماعى، سیاسى و فرهنگى ویژگى‏هایى داشته که به روشن‏بینى کلینى و عقل‏گرایى او یارى بسیارى رسانده است. اکنون به بیان ویژگى‏هاى یاد شده مى‏پردازیم، تا ضمن قدرشناسى از عالمان نستوه آن دوره، به برخى شبهات مربوط به این موضوع نیز، پاسخى گفته باشیم.

۱. عصر حیرت

دوران غیبت صغرا دوره حیرت نامیده شده است؛^۱ زیرا شیعه در آن، در سرگردانى عجیبى به سر مى‏برده است؛ از این رو، که اصل مسئله غیبت امام زمانعلیه السلام و نیز طولانى شدن زمان آن که از چهل سال فراتر رفته بوده است، تردیدهایى را برانگیخته، معضلات اعتقادى و بحران‏هاى اجتماعى را سبب شده بود. این مسائل دقت‏هاى عالمانه‏اى در روایات مربوط به امام زمانعلیه السلام را مى‏طلبیده و از این رو، برخى از عالمان بزرگ آن دوره، کتاب‏هاى مستقلى در این موضوع

عقل‏گرایى در کافى

سرتاسر کافى، نشان از خردگرایى مؤلّف فرهیخته و اندیشه‏ورز آن دارد. این ویژگى چندان برجسته است که جاى انکار ندارد و ما در ادامه گفتار، به مناسبت هر موضوع و به صورت منظم، مواردى از خردورزى کلینى در کافى را نشان خواهیم داد.

همواره باید بر این ویژگى کافى انگشت نهاد که این کتاب از دقت فوق‏العاده و امانت در گزارش احادیث برخوردار بوده، اسناد روایات را به‏طور کامل آورده است. بى‏جهت نبوده که عنوان پر افتخار «ثقة الاسلام»، به دلیل آن استوارنگارى کم نظیر، نصیب کلینى شده است. بى‏شک این توفیق بزرگ الهى بى‏دلیل قرین محدث بزرگ شیعه نشده است؛ بلکه با توجه به وضعیت دشوار ارتباطات در عصر او و مشکلات فراوان آن روزگار، این وثاقت و امانت‏ورزى، حاصل خون دل‏هاى بسیار، رنج‏هاى جانکاه فراوان و مجاهدت‏هاى دامنه‏دار بوده است. راستى که دست مریزاد و آفرین بر آن همه افتخارآفرینى در عرصه پژوهش و فرهنگ.

کیفیت و کمیت زمان نگارش

زمان نگارش کافى از نظر کمّى و کیفى، ویژگى‏هایی داشته است. از نظر کمّى، زمانى طولانى در حد دو دهه را در بر مى‏گرفته است و از نظر کیفى نیز زمانى کاملاً بحرانى و پر ماجرا، یعنى زمان غیبت صغراى امام زمانعلیه السلام بوده است که درباره آن بعداً گفت‏وگو خواهیم کرد.

انگیزه نگارش

انگیزه نگارش کافى نیز، آن گونه که در مقدمه آن از زبان مؤلّف گرانقدرش آمده، بسیار مهم و باارزش بوده است. انگیزه نگارنده، استوارنگارى و عرضه مجموعه‏اى صحیح و سودمند براى رفتار بوده است. او مى‏خواسته اثرى پدید آورد که پیراسته و متقن باشد و بر خلاف جوامع و منابع حدیثى آن روزگار، علاوه بر جامعیت، از روایات ضعیف و غیر قابل اعتماد تهى باشد. باید گفت در مجموع، کلینى به‏خوبى از عهده این امر برآمده و توانسته آرمان خود را از نگارش کافى محقق سازد.^۱