باب، از کتاب و سنت به ‏عنوان مبنا و اساس فهم دین یاد کرده است.

۳. کتاب التوحید

این اثر از مهم‏ترین بخش‏های کافی است که به موضوعات گوناگون مربوط به شناخت خداوند و صفاتش می‏پردازد. بسیاری از عناوین باب‏های این کتاب از مسائل مورد مناقشه متکلمان و فیلسوفان عصر کلینی گرفته شده و روایات مربوط به آن، ذیل هریک شناسایی و درج شده ‏است. از همین روی، گاه عنوان باب در هیچ‏یک از روایات به ‏کار نرفته و در واقع، درج این روایت ذیل این باب، از اجتهادات کلینی است. برهان‌های مبتنی بر حدوث عالم که معمولاً در مناظره‏های امام صادقعلیه السلام با گروه موسوم به زنادقه و دهریون بیان شده، در آغاز این کتاب آمده‏ است. سپس احادیث مربوط به شی‏ء بودن خداوند و در عین حال منزه بودن او از جسمانیت که منشأ اتهام هشام بن حکم به تجسیم و تشبیه بوده در بابی آمده است. کلینی پس از آن به مسئله کلام الهی که محور مجادله‏های موسوم به خلق قرآن بین اصحاب حدیث و معتزله بوده و نیز موضوع رؤیت خداوند ـ که پایبندی حنابله به ظواهر آیات و نیز وجود پاره‏ای روایات مورد مناقشه، عامل پیدایش آن بود ـ توجه کرده است. ابواب دیگری در تقسیم صفات به ذاتی و فعلی، و بیان ماهیت برخی پدیده‏های الوهی، همانند عرش و کرسی، در ادامه آمده و سپس به بررسی منازعات مربوط به افعال الهی، از قبیل مسئله بداء، جبر و اختیار، خیر و شر، سعادت و شقاوت، حجت خداوند بر بندگان و دخالت او در هدایت افراد پرداخته شده ‏است.

۴. کتاب الحجه

مهم‏ترین کتاب کافی که شاخصه شیعی آن را به‏روشنی نمود می‏دهد، این کتاب است. کلینی در آغاز آن بر محل نزاع شیعه و اهل سنت در باب ضرورتِ نیاز به حجت تکیه کرده و سپس کوشیده است ضمن بیان تفاوت پیامبر و امام، تعریف مشخصی از مفهوم شیعیِ امام در مقایسه با مفهوم اعتزالی و زیدی آن ارائه دهد. پس از آن به ضرورت شناخت امام و وجوب اطاعت از وی پرداخته و سپس مجموعه‏ای از صفات و ویژگی‏های امامان را بیان کرده است. این بخش به دلیل اشتمال بر صفاتی احیاناً اختلاف برانگیز و نیز وجود تعداد قابل توجهی از راویان غالی در زمره اسناد آن، از جنجالی‏ترین بخش‏های کافی به شمار می‏رود. تکیه بر نقش و جایگاه امام در شرایط دوره کلینی برای حفظ هویت خاص شیعی و تمایز از دیگر فرقه‏ها به‏شدت ضروری می‏نمود ولذا کلینی ناگزیر به میراث حدیثی غالیان و مفوضه نیز روی آورده و از میان آن، دست به گزینش زده

کلامی و سنت‏گرایی حدیثی بشماریم. وی به رغم پرهیز از لحن متکلمانه و پایبندی به سنت‏ نقل حدیث، کتاب خود را با موضوع «عقل و جهل» آغاز کرده و در آن با دفاع از مشروعیت و اعتبار عقل، به مثابه نعمت و امانتی خدادادی، چهره‏ای کاملاً عقلانی به مذهب شیعه می‏بخشد که برای متکلمان شیعه بسیار جذاب و دل‏نشین می‏نمود. در اینجا لازم است متذکر شویم که متکلمان شیعه معمولاً در مراجعه به احادیث، معیارهای عقلی را مبنا قرار داده و هر روایت موافق دیدگاه عقلی کلام شیعه را پذیرفته و گاه روایات مشهور و تهی از ایراد سندی را به دلیل مخالفت با آن، رد نموده‏اند.^۱ از این رو، وجود تعداد محدودی از روایات ناسازگار با روحیه خردگرایی برخی متکلمان بغداد، مانند روایات عالم ذر ـ به استثنای برخی شخصیت‏های تندرو در خردگرایی و نزدیک به معتزله ـ^۲ با واکنش نسبتاً ملایم متکلمان بغداد روبه‏رو شده ‏است؛ روایاتی که در دوره‏های بعد با اتفاق نظرِ نسبیِ شیعیان پذیرفته شده و این منازعه به سود کلینی خاتمه یافته است.

در این بخش از بحث به معرفی مهم‏ترین کتاب‏ها و ابواب کلامی کافی می‏پردازیم:

۱. کتاب العقل و الجهل

کلینی اثر خود را با این کتاب (عقل و جهل) آغاز می‏کند. وی در مقدمه، دلیل این انتخاب را آن می‏شمرد که عقل، معیار تکلیف و ثواب و عقاب الهی است. او در این کتاب، می‏کوشد به اهمیت تعقل در دین از یک سو و پرهیز از خردگرایی افراطی و تعبدگریزی از سوی دیگر توجه داده، نوعی عقل دینی تعریف کند و آن را در نقش بستر دینداری به‏عنوان مبنا و اساس کتاب خود برگزیند.

۲. کتاب فضل العلم

این کتاب با تأکید بر تفقه در دین و پرهیز از راه‏های غیر یقینی و گمان‏آور به‏نوعی دنباله کتاب عقل و جهل به‏شمار می‏رود. در آغاز کتاب، کلینی چند روایت در فضیلت دانش‏اندوزی آورده و سپس ابوابی را به نهی از اظهار نظر گمانی در مسائل دینی و استفاده از روش‏های نامعتبر، مانند قیاس و نتایج برآمده از آن، که پیدایش بدعت در دین است، اختصاص داده است. در پایان نیز ضمن چند