مقطع پایانی مقدمه، کلینی از درخواست این دوست ناشناس یاد می‏کند که کاش کتابی نگاشته می‏شد که در همه زمینه‏های دینی، روایات صادقینعلیهما السلام و سنت‏های الهی را در خود جمع داشت و بدین ترتیب، اختلاف بین روایات که عامل سردرگمی در بسیاری مسائل است، برچیده و مرجعی برای هر جویای حقیقتی شود. سپس کلینی به این درخواست جواب مثبت می‏دهد و معیارهای گزینش حدیث را در این کتاب یاد می‏کند.

معیارهای گزینش حدیث

درباره معیارهای کلینی در گزینش روایات، دیدگاه‏های گوناگون و گاه متضادی مطرح شده است. برخی با استناد به روایت‏هایی در تأیید کافی یا هم‏عصر بودن کلینی با نواب امام زمانعلیه السلام، تمام روایاتش را درست و مناقشه‏ناپذیر شمرده‏اند^۱ و در مقابل، برخی دیگر با اتهام کلینی به گزینش سلیقه‏ای، اعتبار کتابش را به‏طور کلی خدشه‏دار کرده‏اند.^۲ با این حال، کم‏تر کسی از دانشمندان شیعی، از اخباریان گرفته تا اصولیان، آشکارا به خود اجازه رودررویی با کلینی و نقد جدی وی داده است؛ هرچند در مواردی، به‏ویژه هنگام ناسازگاری دو روایت، عملاً به روایتی از کافی عمل ننموده باشند، حتی کسانی چون محقق نراقی از شخصیت‏های بارز اصولی نیز گاه همانند اخباریان بر درستی تمام روایات کافی اصرار ورزیده است.^۳ از محقق نایینی نیز نقل شده که بررسی و گفت‏وگو در سندهای کافی کاری ناممکن است.^۴ پیش از پرداختن به معیارهای نقد کلینی نباید فراموش کرد که دانش درایة الحدیث در آن دوره هنوز شکل نگرفته بود و دانش رجال نیز گام‏های نخستین را برمی‏داشت؛ بنابراین، به‏طور طبیعی کلینی، همانند بسیاری از محدثان آن دوره، به‏صراحت از روش خود پرده برنداشته است. با این حال، با بررسی مجموعه روایات کافی و مقایسه تطبیقی سلسله اسانید آن و نیز بررسی شیوه گزینش حدیث در منابع هم‏عصر کلینی می‏توان تا حدودی از معیارهای وی در گزینش حدیث پرده برداشت.

ارزش سند در روایات از قرن دوم به بعد به‏تدریج توجه محدثان را به خود جلب کرد؛ گرچه پیدایش نظریه نقد سندی در بین اهل‏سنت به حدود دو قرن بعد از آن و در بین شیعه به قرن هفت

تفاسیر روایی‏جامع^۱ نیز با این قرن ارتباط دارد. تدوین‏های متنوع دیگری در حوزه کلام،^۲ فلسفه،^۳ تاریخ،^۴ فقه،^۵ و... نیز در این قرن صورت گرفته است. این در حالی است که شیعیان در حوزه حدیث تا قبل از کافی، افزون بر بخشی از اصول چهارصدگانه (اربعمائه) که نوعی نوشته‏های ابتدایی نزدیک به صحیفه‏های اهل سنت در قرن اول و فاقد نظم و منطق متداول در گونه‏های مختلف تدوین حدیثی است،^۶ مجموعه محدودی از تدوین‏های حدیثی را در اختیار داشتند که قابل مقایسه با جوامع حدیثی اهل سنت در آن زمان نبود.

کلینی در مقدمه ارزش‏مندی که بر کتاب کافی خود نگاشته به‏خوبی از فضای تاریخی عصر خود و ارتباط آن با انگیزه‏های وی در تدوین کتاب پرده برداشته است. وی ابتدا از یکی از دوستانش که هویتش برای ما روشن نیست یاد می‏کند که از روزگار خود چنین گله دارد: «جهل و نادانی بر مردمان چیره شده و آنان به راه‏هایی چون استحسان روی آورده‏اند و در عین حال که به‏شکلی افراطی در مهم‏ترین مسائل تنها به عقل خویش بسنده می‏کنند، کورکورانه به تقلید از گذشتگان مشغول‏اند و به این صورت، بیم آن می‏رود که سرچشمه‏های دانش به نابودی گراید». کلینی سپس در پاسخ این گله‏گزاری، مردمان را به دو دسته تقسیم می‏کند و دستورهای خداوند را خطاب به انسان‏های مکلف دانسته، نبود آن را به معنای بطلان شریعت‏ها و کتاب‏های آسمانی که دیدگاه طبیعت‏پرستان است می‏شمرد. بدین ترتیب، خداوند بنا به حکمت و عدالتش به بیان دستورهایش پرداخته و پیمان‏هایش را بر بندگانش عرضه نموده و از آنان خواسته که برای دریافت این دستور‏ها از «اهل ذکر» بپرسند و برای فهم آن به تفقه در دین بپردازند. بنابراین، هیچ دانشی ضروری‏تر از دانش دین و هیچ خطری بالاتر از عمل به گمان‏های بی‏اساس در این قلمرو نیست. پس هر کس که خداوند گمراهی او را خواسته باشد، او را به دامان استحسان و تقلید و تأویل‏های جاهلانه می‏افکند و هر کس خداوند هدایتش را خواهان باشد، او را با یقینی استوار به سرچشمه کتاب و سنت پیامبرصلی الله علیه و آله راه می‏نماید. در