خلاف معتزله که علاقه چندانی به فقه از خود نشان نمی‏دادند و احیاناً از ریشه با این دانش مخالف بودند، به نظریه‏پردازی در فقه نیز پرداخت که بر مبنای آن، مذهبی فقهی نیز پدید آمد. تأکید بر راه‏های عقلی در فهم احکام تعبدی فقه چون قیاس، به‏طور طبیعی واکنش اهل حدیث را در پی داشت^۱ که در این بخش غالب دیدگاه‏های شیعی با وجود التزام برخی از آنها به رویکرد خردگرایی در ابعاد کلامی، در بخش فقه با این رویکرد به مخالفت برخاسته بودند و با اهل حدیث بیشتر همراهی می‏کردند؛ گرچه پایبندی برخی فقیهان و گاه متکلمان شیعه به مشروعیت قیاس نیز گزارش شده ‏است.^۲

در کنار این جریان‏های درون‏دینی به پاره‏ای جریان‏های برون‏دینی با نگاه انتقادی نسبت به اسلام در این قرن برمی‏خوریم که ابن راوندی (د ۲۹۸ق) نمونه شاخص آن است.^۳ اوج این حوادث در میانه دوم قرن سوم، یعنی دوره حیات کلینی در حال شکل‏گیری بود و وی در زادگاه خود و نیز شهرهای دیگری چون بغداد و نیشابور با این مکاتب و دیدگاه‏ها روبه‏رو شده بود. افزون بر این‏ها، انشعاب‏های داخلی شیعه در دوره پایانی عصر حضور و نیز ابهام‏ها و درگیری‏های پدید آمده در دوره موسوم به غیبت صغرا بر لزوم و اهمیت توجه به این مسئله نزد هر دانشمند شیعی می‏افزود.^۴

۳. دوره تدوین متون

قرن سوم، به‏ویژه در حوزه حدیث‏نگاری، دوره اوج تدوین متون است. در نیمه دوم قرن دوم پس از تدوین موطأ که نخستین جامع حدیثی اهل سنت است، از آغاز قرن سوم شاهد پیدایش مجموعه وسیعی از جوامع حدیثی چون مصنف‏ها و مسانید و سنن هستیم که با ظهور مسند احمد و سپس صحاح بخاری و مسلم و ترمذی به نقطه اوج خود رسید و در ادامه، سه سنن مهم دیگر از مجموعه موسوم به صحاح شش‏گانه در دهه‏های پایانی همین قرن عرضه شد. تدوین نخستین

است، علاوه بر انشعاب بغداد از بصره که زادگاه اعتزال بود، شعبه‏های فراوان دیگری یافته بود. تقریر مسئله جبر و اختیار، رابطه ایمان و عمل، معنا و مفهوم توحید، شیوه تقریر صفات به‏ویژه علم و کلام الهی، رابطه ذات و صفات، رابطه قدرت و اراده مطلق با عدالت و مبدأ آفرینش جهان، از مهم‏ترین مسائل مطرح میان معتزله بود که به پیدایش آن انشعابات انجامید.^۱ مسئله جبر و اختیار به‏طور مشخص در نیمه دوم قرن اول در اندیشه‏های معبد جهنی (د ۸۰ق) غیلان دمشقی (د پس از ۱۰۵ق)، جعد بن درهم (د حدود ۱۱۸ق) و جهم بن صفوان (د ۱۲۸ق)^۲ و موضوع رابطه ایمان و عمل در قالب منازعاتی بین مرجئه و محکّمه،^۳ شکل گرفته بود. جریان اهل حدیث با پای‏بندی خردگریزانه به ظواهر آیات و روایات،^۴ زمینه‏ساز پیدایش پاره‏ای اعتقادات کلامی مانند تشبیه و تجسیم بودند که بعدها پیروان آن، نام حشویه به خود گرفتند.^۵ موضع استوار ابن‏حنبل در دفاع از برخی عقاید اهل حدیث مانند خلق قرآن در دوره محنت، موجب پیدایش جریانی موسوم به حنبلیان در داخل اهل حدیث شد که در مقایسه با برخی شاخص‏های دیگر این گروه هماند شافعی از بنیادگرایی بیشتری برخوردار بودند.^۶

بنیادگرایی افراطی اهل حدیث تا جایی ادامه یافت که بازگشت اشعری از اعتزال و تلاش وی برای محکم کردن مواضع اهل حدیث با استفاده از ابزارهای دانش کلام به دلیل به رسمیت شناختن این دانش ـ که جماعت اهل حدیث احیاناً با اصل و اساس آن و نه پاره‏ای معتقدات کلامی مخالف بودند ـ با اقبال چندانی روبه‏رو نشد و بلکه درگیری‏های مدیدی در حد تکفیر بین اشعریان و جماعت اهل حدیث پدید آمد.^۷ جریان اهل رأی در برابر اهل حدیث، افزون بر معتزله، شامل حنفیان نیز می‏شد. مذهب کلامی ابوحنیفه نیز همانند معتزله، رنگ خردگرایی داشت و البته او بر