زمینه تاریخی و انگیزه‏های تدوین

دوره زندگی کلینی در قرن سوم و چهارم از جهات گوناگون، دوره‏ای پر آشوب و به‏شدت اثرگذار در دوره‏های بعد از خود است. ضعف و افول خلافت عباسی، روند روز افزون پیدایش مکاتب و دیدگاه‏های متنوع، نهضت تدوین متون در حوزه‏های متنوع فرهنگ اسلامی و شدت گرفتن منازعات و مجادلات فرقه‏های اسلامی و نیز ادیان در تماس با مسلمانان، از مهم‏ترین شاخصه‏های این دوره است که هریک به‏گونه‏ای در تدوین مجموعه کافی اثرگذار بوده‏اند. در اینجا برخی از این ویژگی‏ها را بررسی می‏کنیم:

۱. فضای سیاسی عصر کلینی

حکومت عباسیان از میانه قرن سوم بر اثر عوامل متعددی، اقتدار گذشته خود را به‏کلی از دست داده و رو به ضعف و افول نهاده بود. پیدایش مجموعه‏ای از امیرنشین‏های مستقل که گاه هریک از آنها چندین برابر مناطق تحت سیطره خلیفه عباسی وسعت داشت، در کنار دخالت‏های مستقیم و غیرمستقیم این امیران در نصب و عزل خلیفه، از شخص خلیفه جز نمادی تشریفاتی باقی نگذاشته بود. پیدایش دستگاه‏های خلافت رقیب، مانند فاطمیان در مصر و شورش‏های گسترده‏ای مانند ماجرای قرمطیان و بردگان موسوم به اصحاب زنج نیز بر شدت بحران سیاسی نهاد خلافت می‏افزود.^۱ شیعیان در این فضای غیر متمرکز از فشار استبداد دستگاه حاکم، احساس رهایی کردند و به جریان تأسیس پایه‏های نظری تشیع، سرعت بخشیدند. بدین ترتیب در فاصله‏ای کوتاه مدارس شیعی مهمی در مناطق مختلف جهان اسلام از بغداد تا خراسان و قم پدید آمد و کتاب‏های تفسیر، رجال، حدیث و... به نگارش درآمد.

۲. منازعات فرقه‏ها و مذهب‏ها

از آغاز قرن دوم به‏تدریج با پیدایش مجموعه منازعات کلامی، فقهی و... تمایزهایی میان دیدگاه‏های مختلف پدید آمده که به شکل‏گیری فرق و مذاهب اسلامی می‏انجامد. روند روز افزون واگرایی در قالب ظهور مستمر فرقه‏ها در قرن سوم، سرعت و شدت فوق‏العاده‏ای به خود می‏گیرد. معتزله که یکی از نخستین فرقه‏های پدید آمده در تاریخ

تداول کتبی و نه شفاهی صرف نقل کرده ‏است ولذا افرادی که از آنها نقل حدیث کرده همگی از اصحاب تألیفات در بین شیعه بوده‏اند؛ در حالی که نواب اربعه تألیفات حدیثی نداشته‏اند.^۱

کتاب کافی

این کتاب شانزده هزار و صد و اندی روایت دارد^۲ که در سه بخش عمده «اصول»، «فروع» و «روضه» تنظیم شده ‏است. بخش نخست، شامل روایات اعتقادی و احیاناً اخلاقی، بخش دوم، روایات فقهی و بخش سوم حاوی خطبه‏ها، نامه‏ها و اندرزهای امامانعلیه السلام است. اصول کافی شامل ۳۷۸۵ روایت می‏شود که تقریباً یک چهارم تمام کتاب است و روضه کافی ۵۹۷ روایت و فروع کافی نزدیک به دوازده هزار روایت در بردارد. فهرست تفصیلی ابواب کتاب به شرح زیر است:^۳

۱. کتاب العقل و الجهل؛ ۲. کتاب فضل العلم؛ ۳. کتاب التوحید؛ ۴. کتاب الحجه؛ ۵.کتاب الایمان و الکفر؛ ۶. کتاب الدعاء؛ ۷. کتاب فضل القرآن؛ ۸. کتاب العشره.

۱. کتاب الطهاره؛ ۲. کتاب الحیض؛ ۳. کتاب الجنائز؛ ۴. کتاب الصلاة؛ ۵. کتاب الزکاة؛ ۶. تتمة کتاب الزکاة؛ ۷. کتاب الصیام؛ ۸. کتاب الحج؛ ۹. کتاب الجهاد؛۱۰. کتاب المعیشه؛ ۱۱. کتاب النکاح؛ ۱۲. کتاب العقیقه؛ ۱۳. کتاب الطلاق؛ ۱۴. کتاب العتق و التدبیر و الکتابه؛ ۱۵. کتاب الصید؛ ۱۶. کتاب الذبائح؛ ۱۷. کتاب الاطعمه؛ ۱۸. کتاب الاشربه؛ ۱۹. کتاب الزی و التجمل و المروءة؛ ۲۰. کتاب الدواجن؛ ۲۱. کتاب الوصایا؛ ۲۲. کتاب المواریث؛ ۲۳. کتاب الحدود؛ ۲۴. کتاب الدیات؛۲۵. کتاب الشهادات؛ ۲۶. کتاب القضاء و الاحکام؛ ۲۷. کتاب الایمان و النذور و الکفارات.

نسخه‏های مخطوط متعددی از این کتاب در دست است و تاکنون چاپ‏های چندی نیز به خود دیده که گزارش نسبتاً کافی جناب آقای دکتر محفوظ در مقدمه کتاب، ضرورتی برای پرداختن دوباره نمی‏نهد.