151
جستارهایی در مدرسه کلامی قم

این گستردگی با بسط بسیار در کتاب بصائر نیز یافت می‏شود و برقی در ۷۹ باب از مجموع ۱۸۹ باب کتاب بصائر روایت دارد. این حجم بالغ بر ۷۹/۴۱ درصد ابواب این کتاب است؛ چه آنکه شماره احادیث او در ابواب ذکر شده متعدد است و در ابوابی همچون «ما عند الأئمة من سلاح رسول اللّٰه و آیات الانبیاء...» و «النوادر فی الأئمة و أعاجیبهم» بیشتر نیز هست.

در کتاب التوحید صدوق نیز روایات برقی بر نفی تشبیه و رؤیت و نیز تکیه بر حاشیه‏ای بودن استطاعت و روشن بودن استطاعت بندگان و خدایی بودن سرمنشأ آن به همراه تأکید بر حفظ مصلحت بندگان در تمام پیشامدهای زندگی از جانب خدا استوار گشته است.۱

نتیجه‏گیری

انتشار احادیث محمد بن خالد برقی در آثار متعدد مدرسه قم و ابواب مختلف، از جایگاه خاص او در استحکام این مدرسه حکایت دارد. برقی توانسته است فصل جدیدی در نگاه مدرسه قم به روایات بگشاید. او و فرزندش احمد، با نگاه نقادانه اما همراه با انصاف احادیث ضعفا را دریافت و پالایش کرده‏اند. این در حالی است که اندیشه تحریم و حذف هر متهم به ضعف و غلو، صبغه بزرگان و سردمداران قم به شمار می‏رود. رویکرد اصلی و غالب او، مانند سایر بزرگان حدیث، بر اعتماد به میراث ثقات و نقل آنها استوار گشته است. به اعتقاد ما مدرسه قم این گفتمان را پذیرفته است و نقل روایات ضعفا به واسطه ثقاتی چون محمد بن خالد شاهد این مدعاست.

1.. ر.ک: ابواب «التوحید و نفی التشبیه»، «ما جاء فی الرؤیة»، « الاستطاعة» و «ان اللّٰه تعالی لایفعل بعباده الا الاصلح لهم».


جستارهایی در مدرسه کلامی قم
150

اما در کتاب التوحید وضع متفاوت است. ایشان با آنکه در بسیاری از ابواب روایت دارد، در سه حیطه مهم مباحث توحیدی روایتی از ایشان نقل نشده است:

۱. ابواب ناظر به نفی تجسیم نخستین گروهی است که اثری از روایات محمد بن خالد در آن دیده نمی‏شود؛۱

۲. گروه دوم ابواب مرتبط با اسماء و صفات است؛۲

۳. آخرین گروه، یعنی مباحث عدل، خیر و شر، استطاعت و امر بین امرین، از احادیث وی خالی است.

این در حالی است که در سایر مفاهیم اصلی همچون حدوث عالم، اطلاق شیء بر خداوند، نهی از کلام درباره کیفیت، مشیت و اراده و سعادت و شقاوت روایات او به چشم می‏خورد۳ و در باب «لایکون شیء فی السماء و الارض الا بسبعه» حضور خاص و پررنگ او دیده می‏شود.

بعید نیست آنچه به قمی‏ها در باب اعتقاد به رؤیت و جبر و تشبیه نسبت داده می‏شود، به سبب حضور کم رنگ برخی اصحاب در این ابواب باشد.

گستردگی روایات برقی در کتاب الحجه کافی به ترتیبی است که نمی‏توان مجموعه‏ها و سرعنوان‏های اصلی بحث امامت را خالی از روایات وی یافت. از ابواب طبقات انبیا و رسل و فرق میان رسول و نبی و محدث تا ابواب مقامات قرآنی و ولایت ائمه گرفته تا مؤلّفه‏های شناخت جانشین و نص بر ایشان و شئون و جایگاه امام و روایات غیبت در میراث حدیثی او در کتاب الحجة کافی یافت می‏شود.۴ حضور پر رنگ او در «باب فیه نکت و نتف من التنزیل فی الولایه» ـ که مشتمل بر روایات تأویلی آیات قرآن در حق اهل بیتعلیهم السلام به‏خصوص امیرمؤمنانعلیه السلام است ـ۵ و کم‏روایتی او در ابواب «الاشارة و النص» ـ که تنها روایتی در نص بر امام صادقعلیه السلام نقل کرده است ـ از نکات مهم در این بین است.

1.. این ابواب عبارت‏اند از: ابطال رؤیت، لاتدرکه الابصار، نهی از صفتی غیر از آنچه خود را به آن خوانده است و نهی از جسم و صورت.

2.. صفات ذات، حدوث اسماء و معانی آن از جملۀ این ابواب است.

3.. ر.ک: ص۸۱، ۸۲، ۸۹، ۹۲، ۱۱۰، ۱۳۳، ۱۳۴، ۱۴۱، ۱۴۹، ۱۵۰، ۱۵۲ و ۱۵۴.

4.. ر.ک: کلینی، کافی، ج۱، ص۱۷۵، ۱۷۷، ۱۸۱، ۱۸۹، ۱۹۲، ۱۹۳، ۲۲۳، ۲۳۰، ۲۵۴، ۲۶۹، ۲۷۷، ۲۸۸، ۳۰۳، ۳۰۷، ۳۶۸، ۳۷۹، ۳۹۰، ۳۹۳، ۳۹۸، ۴۰۱ و ۴۵۵.

5.. ر.ک: همان، ص۴۱۱، ۴۱۷ و ۴۲۲. مجموعاً هفت روایت.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی قم
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 17827
صفحه از 356
پرینت  ارسال به