البته درباره چرایی برخورد معتزله با ابن راوندی، خیاط نیز تحلیل دیگری ارائه می‏کند. بر اساس این تحلیل، علت اصلی مخالفت معتزله با ابن راوندی گرایش‏های فلسفی و کتاب‏هایی است که ابن راوندی در این‏ باره نگاشته است. خیاط اندیشه‏هایی مانند قدم عالم و نقد انبیا را از این جمله می‏داند. خیاط حتی علت اصلی مخالفت ابن راوندی با معتزلیان را همین گرایش‌های فلسفی می‏داند.^۱

به هرحال، ابن راوندی با شکستن خط‏های قرمز اعتزال خود را آماج حمله‏های آنان قرار داد؛ نکته‏ای که خود به آن اشاره می‏کند و می‏گوید «معتزلیان من را به اندیشه‏هایی نسبت خواهند داد که خودم در نقد اندیشه‏های آنان بیان کرده‏ام».^۲ سید مرتضی معتقد است که ابن راوندی کوشید نشان دهد که معتزلیان در متهم کردنش به خطا رفته‌اند، ولی معتزلیان نقدهای ابن راوندی بر اندیشه‏های اعتزالی و پیامدها و لوازم نظریات آنان را باور‏های او بیان کردند و به سبب همان آثار وی را هدف حمله و تخریب قرار دادند.^۳ بنابراین، به نظر می‏رسد اتهامات معتزلیان بر ابن راوندی ـ مانند وراق ـ باید با دقت بیشتری بحث و بررسی شود.

جایگاه و تأثیر ابن راوندی در کلام امامیه

به نظر می‏رسد ابن راوندی بعد از پذیرش اندیشه‏های امامیه به‌مرور زمان ـ به‌ویژه پس از مرگ ـ از سوی امامیان پذیرفته شد.^۴ او در راه تثبیت اندیشه‏های شیعی کتاب‏هایی نگاشت و به یاری تشیع برخاست.^۵ او در مباحث امامت آن‏قدر ورود کرد که برخی مخالفان امامیه وی را مبدع برخی از اندیشه‏های بنیادی امامیه خوانده‏اند.^۶ در مقابل، امامیان برای ابن راوندی جایگاهی قائل شدند و به نظریات او توجه کردند. همچنین کتاب‏های او در کانون توجه آنان قرار گرفت.^۷ از این‏ روست که گفته شده ابن راوندی بعد از جدایی از اعتزال، از علمای امامیه شد.^۸ این نشان از ارتباط ابن راوندی با جوامع شیعی و سران علمی امامیه دارد. گرچه درباره این ارتباط گزارش مفصلی وجود ندارد، در آثار

نیست این رفتار حاکمان به تحریک معتزلیان بوده یا دیگران، ولی سوء استفاده از قدرت برای حذف مرتدان از اعتزال، میان معتزلیان بی‏سابقه نبوده است.^۱ با همه این فشارها ابن راوندی در روش خود در نقد اندیشه‏های اعتقادی معتزلی ثابت قدم ماند. او حتی بعد از جدا شدنش از اعتزال و گرایش به امامیه فعالیت‏های بیشتری بر ضد اعتزال انجام داد و در معارضه و تحدی معتزلیان کتاب‏های دیگری نوشت^۲ و به هر علتی تا آخر عمر از منتقدان اندیشه‏های معتزلی به شمار می‏رفت.^۳

در مقابل، معتزلیان اتهامات مختلفی به وی زدند و آنها را در متون مختلف، از جمله آثار مقالات‏نگاری ـ که خود از پیشگامان این عرصه بودند ـ تکرار کردند. «ملحد، دهری مذهب و زندیق»، از مهم‌ترین و شاخص‏ترین اتهاماتی است که معتزلیان بر ابن راوندی وارد کرده‏اند.

بر اساس یک تحلیل می‏توان گفت که الحادِ انتسابیِ معتزلیان به ابن راوندی نه به معنای الحاد در دین، بلکه می‏توان آن را به معنای الحاد در اندیشه‏های کلامی معتزلی دانست. معتزلیان خود می‏گویند که ابن راوندی بعد از اعتزال امامی شد، ولی هیچ‌گاه به این نکته اشاره نمی‏کنند که او از مذهب امامیه دست برداشته است. اهل اعتزال در عین اینکه او را امامی می‏دانند، ملحد هم خطاب می‏کنند، و این افزون بر معامله به مثل با ابن راوندی که معتزلیان را متهم به الحاد می‏کند، به دلیل پذیرش اندیشه‏های امامی است. در نگاه معتزلیان، به‌ویژه در باب توحید، هر اندیشه‏ای مقابل تفکر اعتزالی باشد، الحادی است^۴ و فقط کلام اعتزالی است که از حقانیت برخوردار است.^۵ از سوی دیگر، در طول سده سوم به‌ویژه معتزلیان تقابل جدی‏تری با تفکر امامیه داشتند. آنان اندیشه‏های امامیه را موجب ابطال توحید، انکار رسالت و در تضاد با اندیشه‏های اسلامی، سنت نبوی، قرآن و اجماع مسلمانان بیان می‏کردند.^۶ آنان پذیرش برخی از اندیشه‏های امامیه را مساوی با گمراهی و کفر می‏دانستند.^۷ هم از این‏ روست که ابن راوندی و حتی هشام بن حکم را ملحد معرفی کرده‏اند.^۸