مذاهب ثنوی را رد می‏کند و آن را از اتهاماتِ برساخته معتزلیان می‏داند. سید می‏گوید علت این اتهام تأکید و تفصیلی است که او در کتاب المقالات درباره اندیشه‏های ثنوی داشته است. او همچنین کتاب‏های اِلحادیِ منسوب‌ به وراق را از وی نمی‏داند و به بررسی چرایی این انتساب می‏پردازد.^۱ در دوره‏های بعد ابن شهرآشوب^۲ و علامه حلی^۳ پاره‏ای دیدگاه‌های سید درباره وراق را ذکر کرده‏اند و ابن داوود هم وی را در زمره رجال ممدوح شیعه یاد کرده است.^۴

در پایان این قسمت و بر پایه گزارش‏های موجود، از نوع نگاه بزرگان امامی به وراق می‏توان گفت که عموماً نگاه مثبتی به ابوعیسی وراق وجود دارد. در دوره اول کلام شیعه بعد از دوران وراق، نوبختیان تنها بر ردّ دو نظریه توحیدی وی ردیه نگاشته‏اند. در دوره دوم و در مدرسه بغداد شیخ مفید به ‌نیکی از او یاد می‏کند و سید مرتضی به اتهامات معتزلیان و کتاب‏های انتسابی وی پاسخ می‏دهد. در دوره‏های متأخر از مدرسه بغداد نیز این نگاه مثبت به وراق ادامه می‏یابد.

ابن راوندی

ابوالحسین احمد بن یحیى بن اسحاق راوندى از متکلمان مشهور معتزلی قرن سوم هجری است. معتزلیان او را در طبقه هشتم جای داده‏اند.^۵ ابوعیسی وراق یکی از استادان شناخته شده اوست.^۶ ابن راوندی از خانواده‏ای معتزلی^۷ و اهل مروالروذی (مرو رود) بود و در بغداد می‏زیست.^۸ چندین گزارش در‏باره سال وفات وی وجود دارد که عمده آنها دو دهه پایانی سده سوم را زمان مرگ وی می‏دانند. درباره چگونگی فوت ابن راوندی نقل شده است زمانی که اندیشه و آرای ابوعیسی وراق و ابن راوندی در میان مردم رواج یافت و منتشر شد، حاکم آنها را خواست.^۹ سلطان وقت ابوعیسی وراق و ابن راوندی را تحت تعقیب قرار داد. سرانجام وراق دستگیر شد و به زندان افتاد و ابن راوندی گریخت. وی نزد ابن لاوی یهودی مخفی و بعد از مدتی بیمار شد و بر اثر همان بیماری از دنیا

می‏گوید که این کتاب از آن ثبیت است، ولی به نام وراق مشهور شده است.^۱ احتمالاً مسعودی بر پایه همین شهرت برای وراق نقض العثمانیه را برمی‏شمرد.^۲

اندکی بعد از حیات وراق می‏توان ارتباطات علمی میان نوبختیان و وراق را تصور کرد. انعکاس این رابطه را نیز می‏توان از ردیه‏هایی که ابوسهل و ابومحمد بر پاره‏ای از اندیشه‏های وراق نگاشته‏اند دریافت. البته آنها با وجود این نقدها، در بحث امامت از وی متأثر بوده‏اند.

سید مرتضی اشاره می‏کند که مباحث نوبختیان در بحث امامت ناظر به نظریات و آثار وراق است و نوبختیان در آثار خود همان مباحثی را که وراق در بحث ادله عقلی امامت مطرح کرده است پی گرفته‌اند. نوبختیان بر اندیشه‏های وی در این بحث اعتماد کرده و دیدگاه‌های او مرجع اصلی اندیشه‏های نوبختیان بوده است.^۳

در بحث نوبختیان و وراق به عنوان یک تحلیل از نظام فکری این دوره می‏توان گفت که نوع رویارویی نوبختیان با وراق نشان از اهمیت و جایگاه علمی وراق در تفکر امامیه دارد؛ نکته‏ای که گزارش‏های معتزلیان به‌خوبی آن را بر می‏تابند. به هر حال، در طول سده سوم و اوایل سده چهارم، افزون بر نوبختیان، احتمالاً شخصیت‏های علمی دیگری نیز باشند که گزارش‏های جدی درباره آنها وجود ندارد.^۴

ابوعیسی وراق در دوره‏های بعد میان متکلمان و بزرگان امامیه دارای جایگاه علمی شایسته‏ای است. در بغداد شیخ مفید وراق را جزء اصحاب امامیه می‏دانسته و گزارشی از کتاب السقیفه وی نقل می‏کند. شیخ معتقد است که با وجود این کتاب، تألیف کتابی دیگر در این موضوع نیاز نیست.^۵ در آثار بر جای مانده از شیخ هیچ سخنی از اتهاماتی که معتزلیان مطرح می‏کنند به میان نیامده است.

سید مرتضی هم، مانند شیخ مفید، نگاه مثبتی به شخصیت وراق دارد. او در دو صفحه در مقابل ایرادات و اتهامات قاضی عبدالجبار به وراق به‌شدت از وی حمایت می‏کند.^۶ سید انتساب وراق به