می‏دهد که گویای این است که اینان درمورد تحریف نشدن قرآن دیدگاه خود را بیان کرده‏اند نه اینکه اثباتاً و نفیاً در این باره سخنی نداشته باشند.^۱

جدا از اینکه این گروه از معتزلیان شیعه‌شده چه افرادی بوده‏اند، متکلمان بغداد، در ادامه اندیشه آنان را در رد هر گونه تحریف قرآن به‌راحتی نپذیرفتند. نوبختیان احتمالاً در موضعی کاملاً مخالف، علاوه بر نقصان، به زیاده در قرآن نیز معتقد بوده‏اند.^۲ شیخ مفید نیز علاوه بر تصریح به تغییر در چینش و ترتیب آیات و سور قرآن،^۳ این دیدگاه را از اتفاقات امامیه در مقابل معتزله می‏داند.^۴ وی نقصان قرآن را عقلاً ممکن و روایت مستفیض را مؤید آن می‏داند. گفتنی است که اگرچه وی نقصان قرآن را پذیرفته، اعتقاد دارد این قرآن موجود حجت است و ائمه علیهم السلام شیعیان را به قرائت «ما بین الدفّتین» سفارش کرده و فراتر از آن را نهی کرده‏اند.^۵ اما بر خلاف شیخ مفید، سید مرتضی^۶ و شیخ طوسی^۷ هر گونه تحریف و تغییر و تبدیل را رد کرده‏ و تألیف و ترتیب سور قرآن را به دست رسول خدا صلی الله علیه و آله دانسته‏اند.^۸

مقام امام

اشعری سه دیدگاه از امامیه در مورد جایگاه امام گزارش کرده است: گروه اول انبیا علیهم السلام را برتر از ائمه علیهم السلام می‏دانستند، البته برخی از این گروه مقام ائمه را برتر از فرشتگان می‏دانستند؛ گروه دوم کسانی بودند که به برتری ائمه بر پیامبران و فرشتگان باور داشتند؛ گروه سوم که برخی از معتزلیان شیعه‌شده (القائلون بالاعتزال و الامامه) بودند، به برتری انبیا و ملائکه از امامان علیهم السلام باور داشتند.^۹ این قول معتزلیان شیعه‌شده در ادامه در میان متکلمان بغدادی پذیرفته نشد. شیخ مفید ائمه علیهم السلام را برتر از

این مطلب گویای آن است که پیش از شیخ مفید و سید مرتضی برخی از امامیه در باب قرآن اندیشه معتزله را انتخاب کرده‏اند و از دیدگاه پیشین امامیه رویگردان شده‏اند و در ادامه شیخ مفید و سید مرتضی هرچند در عمل همان دیدگاه معتزلی را پذیرفته‏اند، با عنایت به روایات اهل بیت علیهم السلام از اطلاق نام مخلوق بر قرآن پرهیز کرده‏اند. مخالفت با این اندیشه معتزله به عنوان رویکرد اهل بیت علیهم السلام در این موضوع در میان غیر امامیه حتی اهل حدیث شناخته شده بود.^۱

اشعری در بیان دیدگاه امامیه در باب تحریف قرآن سه نظریه را گزارش کرده است: گروه اول اگرچه زیاده و تغییر در متن قرآن را مردود دانسته‏اند، به نقصان قرآن باور داشته‏اند. البته آنان امام را بدان نقصان آگاه می‏دانستند. گروه دوم که احتمالاً متعلق به باورمندان به نقصان و زیاده است، در متن اشعری افتادگی دارد. اشعری نظریه عدم نقصان و اضافه را به گروه سوم از امامیه که معتزله امامی‏اند (القائلون بالاعتزال و الامامه) نسبت می‏دهد که بر خلاف امامیه پیشین هر گونه تحریفی اَعَمّ از تغییر و تبدیل و حذف را رد می‏کنند و قرآن موجود را همان قرآنی می‏دانند که خدا بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل کرده است. ظاهراً بنابر دیدگاه این گروه حتی در چینش آیات و سوره‏های قرآن نیز هیچ‌گونه جابه‌جایی صورت نگرفته است.^۲ سید مرتضی در الطرابلسیات الاولی می‏گوید: «در نظریات فقیهان، متکلمان و مناظره‏گران مذهب ما چون ابو‏جعفر ابن‏ قبه، ابوالاحوص، نوبختیان و اعقاب و اسلافشان هیچ‌گاه به قول صریحی درباره تأیید نقصان قرآن برنمى‏خوریم و از آنان نفیاً و اثباتاً سخنی درمورد نقصان قرآن به ما نرسیده است».^۳ هرچند در نگاه ابتدایی به نظر می‏رسد مراد اشعری از مخالفان تغییر و تحریف قرآن در میان امامیه همین افرادی هستند که سید مرتضی نام برده است، در نگاهی دقیق‌تر متوجه می‏شویم سید مرتضی عملاً قول به نفی نقصان را بدان‏ها منتسب نکرده و تنها در مقام نفی قول صریح آنان درمورد نقصان یا عدم نقصان قرآن است.^۴ شاهد بر این مدعا این است که شیخ ‏مفید بنابر شنیده‏های خود قول به نقصان و زیاده را به نوبختیان نسبت می‏دهد.^۵ بی‏گمان سید مرتضی این گزارش استادش را دیده اما چون گفتار شیخ مفید بر اساس مسموعاتش بوده است؛ آن را معتبر نمی‌داند و می‏گوید قول صریحی (مستندی) درمورد نوبختیان نفیاً و اثباتاً در دست ما نیست. این در حالی است که اشعری به این گروه از معتزلیان شیعه‌شده آشکارا قول به نفی هر گونه تحریفی را نسبت