حدوث علم الهی معرفی می‏کند. وی در همین گزارش علاوه بر صفت علم، در صفات دیگری مانند حیات و قدرت خدا و صفاتی چون سمیع و بصیر نیز همین اختلاف آرای کوفیان و امامیه متأخر را گزارش کرده است.^۱ در مجموع می‏توان گفت در تبیین صفات الهی بین متکلمان مدرسه امامی کوفه و متکلمان نو‏ظهور در عصر غیبت صغرا اختلاف جدی وجود دارد. امامیه متقدم مانند هشامیْن، مؤمن الطاق و زراره با وجود اختلافی که در تبیین صفات با یکدیگر دارند، در تقابلی مبنایی با معتزله درمورد صفات الهی نظریه‌پردازی کرده‏اند. اما پس از دوران حضور در نخستین واگرایی‏ها از مدرسه کوفه، متکلمان امامی هم‌نوا با معتزله به تبیین ماهیت صفات و نسبت آن با ذات الهی پرداخته‏اند و صفات را به صورت کلی عین ذات و ازلی دانسته‏اند. از این رو، می‏توان گفت که از مهم‌ترین تفاوت‏های کلام امامیه در این دوران با مدرسه کوفه، مسئله صفات است که متکلمان متأخر با نگاهی به اندیشه معتزله که صفات الهی را در یک صورت‌بندی ساده عرضه کرده بودند، از اندیشه متکلمان کوفی که پیچیدگی و دقت‏های کلامی خاص داشته و تفسیری ـ نه الزاماً همگی صحیح ـ از روایات اهل بیت علیهم السلام بود، رویگردان شدند. در ادامه متکلمان مدرسه بغداد نیز همان اندیشه معتزله را در باب صفات الهی برگزیدند^۲ و اندیشه مدرسه کوفه در میان متکلمان امامیه پس از حضور به افول گرایید.

یاد‏کرد این نکته به‌اجمال ضروری است که از منظر متکلمان کوفه ـ به پیروی از آموزه‏های اهل بیت علیهم السلام ـ صفات فعل را از صفات ذات باید جدا ساخت و در این میان برای علم و قدرت و امثال آنها، صرف نظر از حقیقت آنها که عین ذات الهی‌اند، یک مرتبه در فعل الهی در نظر گرفت که هم حادث و هم تابعی از معلوم بالفعل هستند. این مطلب همان است که بعد‏ها به‌کلی از صفحه کلام امامیه کنار رفت.^۳

اراده الهی

متکلمان معتزلیِ گرویده به امامیه (القائلون بالإعتزال و الإمامه) در باب اراده الهی دیدگاهی موافق با دیدگاه معتزله و متفاوت با دیدگاه متکلمانی مانند هشام بن‏حکم، ابومالک حضرمی و علی بن ‏میثم کوفی دارند که اراده الهی را حرکت می‏دانستند. بر اساس این دیدگاه، اراده الهی حرکت نیست. البته این معتزلیان شیعه‌شده در باب چیستی آن، دو دیدگاه متفاوت داشتند: برخی از آنها اراده را با «مراد»

تشبیه و تجسیم نبوده است؛ چرا که جریان عمومی مدرسه کوفه نیز به این موضوع توجه داشته است و تفاوت این دو مدرسه ـ همان‏گونه که اشاره شد ـ برجسته شدن معرفت عقلی است که در نتیجه در بحث ذات و صفات چون معتزله به تحلیل و توصیف عقلی و عقلانی‌سازی معارف توحیدی همت گماشتند و منکر معرفت قلبی و مطلق رؤیت پروردگار حتی رؤیت قلبی شدند.^۱

بر اندیشه نفی تشبیه و تجسیم در مدرسه کلامی امامیه در بغداد نوبختیان،^۲ شیخ مفید^۳ و سید مرتضی^۴ تأکید کرده‌اند و متکلمان برجسته امامی مدرسه بغداد، این اندیشه توحیدی را برگرفته از تعالیم امامان معصوم دانسته‏اند نه تعالیم اعتزالی. همچنین آنان معتزله را وامدار اهل بیت علیهم السلام می‏دانند^۵ و برخی معتزلیان نیز به این اثرپذیری اقرار کرده‏اند.^۶

علم و دیگر صفات الهی

در باب علم الهی آخرین دیدگاهی که اشعری از امامیه گزارش کرده، اندیشه باورمندان به ازلی بودن علم الهی است که هر گونه حدوثی در علم خدا را مردود می‏دانستند. وی تأکید کرده که این گروه هر گونه تشبیه و تجسیمی را از خدا نفی کرده‏اند.^۷ البته وی باورمندان به این دیدگاه را معرفی نکرده است، اما از آنجا که وی اندیشه ضد تشبیه و تجسیم را پیش‌تر منحصر در امامیه متأخری دانسته که اندیشه معتزله را در باب توحید پذیرفته‏اند،^۸ می‏توان گفت به گمان اشعری، همین متکلمان امامی متأخر، علم الهی را ازلی و غیر حادث می‏دانسته‏اند. ترتیب گزارش اقوال امامیه در باب علم الهی نیز این ادعا را تأیید می‏کند.

اشعری هشت دیدگاه متفاوت را به دیگر امامیه نسبت داده است که نقطه اشتراک این اقوال در مقابل دیدگاه نهم که اندیشه معتزله و امامیه متأخر است، ازلی نبودن علم خدا به اشیاست. چنان‌که می‏دانیم «علم» به معنای رایج، صفتی ذو اضافه و تابع معلوم است؛ بدین معنا که اگر واژه «یعلم» بیاید به معلوم نیاز دارد و آن معلوم حادث است. از همین رو، اشعری امامیه نخستین را باورمند به