توحید و صفات

متکلمان امامی در مدرسه کوفه بر اساس آموزه‏های اهل بیت علیهم السلام در کنار باور‏مندی به حجیت عقل، به معرفت فطری معتقد بودند. آنان علاوه بر مقابله با اهل حدیث، در اندیشه تشبیه در مقابل دیدگاه معتزلیان در توحید و صفات که به تعطیل منتهی می‏شد، مقاومت می‏کردند. از دید متکلمان امامی عصر حضور، عقل تنها از طریق آثار و آیات به شناخت اجمالی از پروردگار دست می‏یابد و از ورود به توصیف و تصور ذات و صفات الهی نهی شده است و شناخت حقیقی خدا از طریق معرفت فطری که با معاینه و رؤیت قلبی صورت می‏گیرد، امکان دارد. این انگاره شاخصه اصلی خداشناسی امامیه در مدرسه کوفه بود. در تبیین و نظریه‏پردازی این مسئله و توصیف خدای شخصی که از پیچیدگی و ظرافت خاصی برخوردار است، برخی از متکلمان کوفی گاه در ورطه تشبیه و تجسیم ـ حد‏اقل در الفاظ ـ گرفتار آمدند. این در حالی بود که جریان عمومی امامیه بر اساس آموزه‏های اهل بیت علیهم السلام علاوه بر فاصله‏گیری از اندیشه تعطیل، در شناخت پروردگار از هر گونه تشبیه و تجسیم ـ چه لفظی و چه معنوی ـ پرهیز می‏کردند و در عین حال بر شناخت فطری و رؤیت قلبی تأکید داشتند.^۱

خیاط معتزلی در بیانی آمیخته با اتهام و کج‏فهمی در پاسخِ اتهامات ابن ‏راوندی به معتزله در باب توحید می‏گوید: «رافضه پروردگار را دارای قد و صورت و حد دانسته‏اند که حرکت و سکون دارد و نزدیک و دور و سبک و سنگین می‏شود و چنین باور دارند که وی عالِم نبود سپس عالم شد و او اراده انجام کاری می‏کند و سپس به واسطه بدائی که برای وی حاصل می‏شود، آن را انجام نمی‏دهد».^۲ وی با انتساب این قول به عموم رافضه، شمار اندکی از رافضه را که با معتزله هم‌نشین بوده‏‏اند و امامیه آنها را نفی کرده و از آنان دوری جسته‏اند، از این اتهام مبرا می‏داند.^۳ وی در جای دیگری از کتابش می‏گوید: «همه روافض صورة اﷲ را قبول دارند، مگر عده‏ای از آنها که قبلاً با معتزلیان مصاحبت داشته‏ و روافض آنان را نفی کردند و نزدیک آنان نشدند و نپذیرفتندشان.^۴ به نظر می‏رسد در این دو گزارش مراد خیاط بنو‏نوبخت نیستند؛ زیرا وی تأکید می‏کند شیعیان این متکلمان اندک را از خود رانده‏اند و ما گزارشی مبنی بر بی‏مهری امامیان به بنو‏نوبخت نداریم. ظاهراً خیاط این اثر را پیش از

اندیشه‏ها و آثار کلامی آنان نیز به‏گونه‏ای روشن و منسجم به دست ما نرسیده است، در این پژوهش برآنیم برخی آرای گزارش شده از این متکلمان گمنام را در موضوعات مختلف کلامی بازیابی کنیم و در نهایت در نگاهی کلی ساختار اندیشه‏ای آنان را تحلیل نموده، نسبت آن آرا را با اندیشه متکلمان امامی کوفه بررسیم و رویکرد متکلمان شناخته‏شده بغداد به آرای آنان را بسنجیم.

معرفت و رابطه عقل و وحی

در باب معرفت، غالب اندیشوران امامی در کوفه به معرفت اضطراری و نیازمندی عقل به وحی باور داشته‏اند. در این میان، گروهی از امامیه که به نظر می‏رسد همین متکلمان نو‏ظهور امامیه باشند، در نگاهی معتزلی، نظر و استدلال را به‏تنهایی موجب علم دانسته‏اند. آنان عقل را در همه شناخت‏های خود بی‏نیاز از وحی می‏دانستند و تأکید می‏کردند که خرد آدمی در شناخت پروردگار پیش از ارسال رسولان و بعد از آن حجت است.^۱‏ لازمه این دیدگاه علاوه بر اکتسابی بودن معارف، بی‏نیازی عقل به وحی در شناخت پروردگار و در راستای معرفت‏شناسی معتزله مبنی بر بی‏نیازی عقل از وحی در خدا‏شناسی است.^۲ از آنجا که این رویکرد در میان متکلمان کوفی هوادار شناخته‏شده‏ای نداشته و روایات امامیه نیز بر معرفت اضطراری و نیاز به وحی تأکید داشته‏اند،^۳ می‏توان گفت این دیدگاه در باب معرفت، در میان همین متکلمانِ نو‏ظهورِ امامیِ متأثر از معتزله ارائه شده ‏است. در همان عصر نوبختیان ـ دست‏کم ابو‏محمد نوبختی ـ این اندیشه را برنتابیده و دیدگاهی متفاوت با دیدگاه جریان عمومی معتزله ارائه کرده‏اند.^۴ در ادامه شیخ مفید هرچند بر اکتسابی بودن معارف تأکید دارد،^۵ در تبیین رابطه وحی و عقل در رویکردی ضد معتزلی بر نیازمندی عقل به وحی تأکید می‏کند و از همین ‏رو، وجود رسول را در ابتدای تکلیف لازم می‏داند.^۶ در نهایت سید مرتضی در همسویی با این گروه، علاوه بر اکتسابی دانستن معرفت، عقل را در استدلال و نظر بی‏نیاز از سمع و وحی می‏داند.^۷