روزگاری از معتزله بصره به شمار می‏آمده، از طریق مطالعه این ردیه به اندیشه معرفتی ابومحمد پی‏برده است.^۱ همچنین وی در مواردی که اندیشه‏های نوبختیان کاملاً شناخته‏شده بوده، به اعتقاد آنان اشاره‏ای نکرده است. مثلاً در باب چیستی انسان هنگام بیان دیدگاه هشام بن‏حکم به هم‌نوایی نوبختیان ـ که هم‏عصر اویند ـ با این دیدگاه اشاره نکرده است؛ این ‏در‏حالی است که آنان در تأیید این دیدگاه کتبی نوشته‏اند.^۲ همچنین در ابواب وعید، ایمان، اسماء و احکام از نوبختیان که آرای متفاوتی دارند نام نبرده است.^۳ از این رو، می‏توان گفت احتمالاً اشعری که در بصره می‏زیسته، چندان با آرای نوبختیان آشنایی نداشته و تنها برخی آثار آنان را دیده است و مراد وی از متأخران امامیه در مقالات الاسلامیین نوبختیان نیست یا اینکه وی بدون اینکه به صورت مصداقی با اندیشه نوبختیان آشنایی داشته باشد، این اندیشه‏ها را در انتسابی کلی به متأخران امامیه که نوبختیان را نیز در بر می‏گیرد، نسبت داده است.

همچنین مراد اشعری از معتزله امامی، ابن ‏راوندی و ابوعیسی وراق نیز نمی‏تواند باشد؛ زیرا اشعری از سویی وراق و ابن ‏راوندی را در شمار متکلمان امامیه نام نمی‏برد و آنان را از کسانی می‏داند که خود را به امامیه منتسب کرده‏اند و کتاب‏هایی برای امامیه در موضوع امامت نوشته‏اند^۴ و از سوی دیگر، رأیی از آنان در بخش مربوط به رافضه گزارش نکرده است. وی هنگام نقل دیدگاه‏های امامیه در چیستی انسان، می‏گوید: «در زمان ما گروهی از نظامیه که انسان را روح می‏دانند به روافض پیوسته‏اند، همچنین گروهی از کسانی که متمایل به دیدگاه ابو‏الهذیل مبنی بر جسم مرئی بودن انسان‏اند، به امامت و رفض معتقد گشته‏اند».^۵ از این ‏رو، می‏توان گفت اشعری در بخش «اختلاف الروافض» علاوه بر دیدگاه‏های متکلمان مدرسه کوفه کتاب خود را ناظر بر اندیشه‏های متکلمان امامی متمایل به اندیشه‏های اعتزالی و متکلمان معتزلیِ معتقد به امامت که هم‏عصر وی هستند، تدوین کرده است.

از آنجا که نام این متکلمان امامی هم‏عصر اشعری و فعالیت‏های آنان چندان گزارش نشده و

چون «قالوا فی التوحید بقول المعتزله»^۱ و «یزعمون کما تزعم المعتزله»^۲ یاد می‏کند. وی بی‏آنکه نامی از آنان ببرد، اشاره می‏کند اینها گروهی از متأخران امامیه (قوم من متأخریهم ـ قوم من المتأخرین منهم) در مقابل متقدمین (اوائلهم) هستند.^۳ البته وی تنها در یک مورد از ابن ‏جبرویه به عنوان یکی از این متأخران امامیه (قوم من متأخریهم من أهل زماننا هذا) یاد می‏کند.^۴ گروه دومی که اشعری از آنان با عباراتی چون «قوم یقولون بالاعتزال و الامامه»،^۵ «قائلون بالاعتزال و الامامه»،^۶ «القائلون بالاعتزال و النص علی علی بن‏ابی‌طالب»^۷ و «القائلون بالامامة و الاعتزال»^۸ یاد می‏کند؛ این گروه در حقیقت متکلمان معتزله‏ای هستند که شیعه شده‏اند و هیچ‌گاه اشعری از آنان با وصف متأخران امامیه یاد نکرده است.^۹

اشعری به نام متکلمان امامی که در عصر وی به اندیشه‏های معتزله گرایش داشته‏اند یا معتزلیان گرویده به امامیه تصریح نکرده، اما ابن‏تیمیه با تأکید بر اینکه مراد اشعری از این گروه متأخر، ابن‏نوبختی (ابو‏محمد حسن‏بن موسی) و امثال اوست، می‏گوید: اینان کسانی بودند که وارد اقوال معتزله شدند.^۱۰ اما شواهدی در دست است که نشان می‏دهد اشعری دست‏کم در زمان تألیف کتاب مقالات الاسلامیین، آشنایی دقیق و گسترده‏ای با اندیشه‏های نوبختیان نداشته است؛ در‏حالی که نوبختیان برجسته‏ترین و مهم‌ترین متکلمان امامی عصر غیبت صغرا بودند. اشعری هنگام نام بردن از متکلمان امامیه در کتاب مقالات الاسلامیین از نوبختیان نامی نبرده است؛ اما متکلمی ‏گمنام مانند ابو‏الاحوص را شاید از ‏آن ‏جهت که بصری^۱۱ بوده، در شمار رجال و مؤلفان امامیه ذکر کرده است.^۱۲ او تنها یک‏بار در کتاب خود از ابو‏محمد نوبختی در باب معرفت یاد کرده، آن‏هم احتمالاً از ‏آن جهت بوده‏که در همین موضوع ابو‏محمد کتابی در رد اندیشه ابو‏الهذیلِ بصری نگاشته است^۱۳ و اشعری که