روایات ناظر به عالم ذر را تأویل و طوری معنا کرد که بر معرفت پیشینی انسان دلالتی نداشته باشد.^۱ دیگر عالمان بغداد، مانند ابوالصلاح حلبی^۲ و شیخ طوسی،^۳ نیز معارف را اکتسابی و تولید تلاش عقلی انسان‏ها دانستند.

به نظر می‏رسد مهم‌ترین تحول در بحث عقل‌گرایی امامیه در دوره مدرسه کلامی بغداد، همین پذیرش معرفت اکتسابی و انکار معرفت اضطراری باشد؛ چرا که پایه علم کلام امامیه در مدرسه بغداد بر همین اصل استوار است.

وجوب نظر (استدلال عقلی)

معتزله و همه کسانی که معرفت دینی را انحصاراً اکتسابی می‏دانستند، کسب این معرفت (نظر و استدلال) را بر همه انسان‏ها واجب می‏دانستند؛ در مقابل، باورمندان به اضطراری بودن معرفت چنین وجوبی را نمی‏پذیرفتند. حسن ‏بن ‏موسی نوبختی از آن روی که معرفت اضطراری را نیز می‏پذیرفت، امر به معرفت را به هیچ نحوی جایز نمی‏دانست.^۴ استدلال نوبختی در دست نیست، ولی می‏توان ادله وی را چنین فرض کرد: اگر این امر شرعی باشد، منوط به پذیرش و معرفت به خداوند است؛ بنابراین، معنایی برای امر به معرفت (دوباره خداوند) باقی نمی‏ماند و اگر این امر عقلی باشد، در صورتی که مأمور‏به (معرفت خداوند) مجهول باشد، تکلیف بما‏لایطاق است و در صورتی که معلوم باشد، تحصیل حاصل خواهد بود.^۵

مهم‌ترین مسئله پیش‏روی معتزلیان در وجوب نظر آن بود که چه منبعی استدلال عقلی را بر انسان‏ها واجب کرده است. مسلماً‏ این وجوب به دلیل امر الهی نیست؛ چراکه مکلف اگر خداوند را پیش از نظر و استدلال بشناسد که دلیلی برای شناخت دوباره او ندارد، و اگر خدا را نشناسد، دلیلی برای اطاعت از اوامر الهی ندارد. از نظر معتزله، عقل است که نظر و استدلال را بر انسان واجب

نوبختی با پذیرش معرفت اکتسابی تحولی در این نظریه ایجاد کرد. وی معتقد بود همه معارف اضطراری نیست و معرفة‏اﷲ ممکن است اضطراری یا اکتسابی باشد.^۱ اینکه وی معرفت اکتسابی را ممکن می‏داند، تأییدی است بر اینکه از نظر او استدلال‏های‏ عقلی انسان معرفت‏زاست؛ هرچند ممکن است این معرفت از طرق دیگر نیز حاصل شود.

از ابوسهل نوبختی مطلبی در بحث معرفت نقل نشده است؛ با این حال، عباراتی از وی در بازمانده‏‏های کتاب التنبیه فی الامامه وی وجود دارد که می‏تواند نشان‏دهنده دیدگاه او در معرفت باشد. نوبختی در پاسخ به این پرسش که «چگونه حضرت مهدی(عج) را که به گفته امامیه غایب است، شناختید؟» این‏گونه پاسخ می‏دهد: «إن أمر الدین کله‏ بالاستدلال‏ یعلم، فنحن عرفنا اﷲ عزّ و جلّ بالأدلة و لم‌نشاهده و لا أخبرنا عنه من شاهده».^۲ این عبارت بیانگر آن است که از دیدگاه وی، معرفت امور مربوط به دین اکتسابی است، نه اضطراری. ممکن است گفته شود این عبارت به اندازه کافی در بحث کسبی بودن معرفة‏اﷲ صراحت ندارد؛ ولی نوع بیان وی، استدلال شیخ مفید در لزوم کسبی بودن معرفت را به ذهن می‏آورد. شیخ مفید، معرفت به خداوند و انبیای الهی و هر آنچه را ناپیداست اکتسابی و اضطراری بودن معرفت در این امور را غیرممکن می‏داند.^۳

بنابراین، هرچند در مورد حسن ‏بن ‏موسی نوبختی شواهد موجود می‏تواند بیانگر پذیرش امکان اضطراری بودن معرفة‏اﷲ باشد، درباره ابوسهل شاهدی بر این ادعا وجود ندارد و عبارات موجود، بیشتر حاکی از اعتقاد وی به لزوم اکتسابی بودن معرفت است.

شیخ مفید نیز ـ همان‏گونه که بیان شد ـ معرفة‏اﷲ را اکتسابی می‏داند.^۴ او به همین دلیل، معارف غیرعقلی ـ مانند معرفت فطری ـ را آشکارا انکار می‏کند و همه آیات و روایات موجود در این بحث را به گونه‏ای دیگر معنا می‏کند.^۵ پس از شیخ مفید، سید مرتضی نیز همین دیدگاه را پذیرفت و معرفة‏اﷲ را اکتسابی دانست.^۶ وی نیز مانند شیخ مفید، آیات و روایات مربوط به فطرت و همچنین آیات و