جایگاه عقل در کلام امامیه در مدرسه کلامی بغداد

محمدجعفر رضایی^۱

درآمد

یکی از موضوعات بنیادی و بحث‏برانگیز در تفکر کلامیِ مذاهب اسلامی، جایگاه عقل در معرفت دینی است. عمده مسلمانان در دوره نخست چندان توجهی به مباحث عقلانی پیچیده نداشتند و می‏توان ادعا کرد که بیشتر آنها در قرن اول نص‏گرا بودند. این نص‌گرایی گاه به افراط نیز کشیده می‏شد و سر از جبرگرایی، تشبیه و تجسیم در‏می‏آورد.^۲ از اوایل قرن دوم به‏آرامی جریانی در برابر نص‌گرایی افراطی شکل گرفت که بعدها به «معتزله» مشهور شد. تقابل ابتدایی این جریان با نص‏گرایان در مسائل کلامی ـ مانند انکار نظریات جبر و تشبیه ـ بود، ولی کم‏کم پرده از اختلاف اصلی این دو گروه برداشته شد؛ نص‏گرایان (اهل حدیث) به ظاهر متون دینی پایبند بودند و هیچ‏گونه تأویلی را در متون دینی روا نمی‏دانستند، در حالی که معتزله با استفاده از عقل دست به تأویل متون دینی می‏زدند.

کمی بعد با شکل‏گیری نظام‏های کلامی، معتزلیان ادعا کردند که همه معارف اعتقادیِ عقلی^۳ باید از طریق عقل و استدلال عقلی به دست آید. متون دینی نیز اگر سخنی در این امور داشته باشد، ارشادی است. در این بین، امامیه نگاهی متفاوت به عقل داشت. امامیان در میانه این دو گروه، هرچند

۱۴. صدوق، محمد بن علی بن بابویه قمی، الاعتقادات فی دین الامامیه، تصحیح: عصام عبدالسید، بیروت: دار المفید، ۱۴۱۴ق.

۱۵. طوسی، محمد بن الحسن، الرسائل العشر، تصحیح: استاد دانش‏پژوه، قم: انتشارات جامعه مدرسین، بی‌تا.

۱۶. ــــــــــــــ، العدة فی اصول الفقه، تصحیح: محمدرضا انصاری قمی، ۱۴۱۷ق ـ ۱۳۷۶ش.

۱۷. ــــــــــــــ الغیبه، تصحیح: عباداﷲ طهرانی و علی‌احمد ناصح، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۱ق.

۱۸. قاضی عبدالجبار، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، جلد ۱۷، (الشرعیات)، اشرف على احیائه: د. طه حسین، بی‏نا، بی‌تا.

۱۹. کاظمی، اسداﷲ تستری، کشف القناع عن وجوه حجیة الاجماع، ناشر: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، بی‌تا.

۲۰. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیه، بی‌تا.

۲۱. مبلّغی، احمد، «نگرشی تاریخی به اجماع»، مجله فقه، سال نهم، شماره ۳۱ و ۳۲، ۱۳۸۱.

۲۲. محقق حلی، ابوالقاسم جعفر بن حسن هُذلی (۱۴۰۳ق)، معارج الاصول، تصحیح: محمدحسین رضوی، قم: انتشارات مؤسسه آل البیت علیهم السلام، ۱۴۰۳ق.

۲۳. نراقی، احمد، عوائد الایام، تصحیح: مرکز الابحاث و الدراسات، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۷ق ـ ۱۳۷۵ش.

۲۴. نوبختی، ابوسهل، التنبیه فی الامامه (ضمن کتاب اکمال الدین و تمام النعمه شیخ صدوق)، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم: انتشارات جامعه مدرسین، ۱۴۰۵‌ق.

جایگاه عقل در کلام امامیه در مدرسه کلامی بغداد