می‏دانست. او برای دستیابی به قول امام به روشی تمسک جست که به نظریه «دخول مجهول النسب»^۱ شناخته شد.

شیخ طوسی بر نظریه اجماع لطفی پافشاری کرد، به صورتی که اگر قول حق بر علمای امامیه مخفی ماند، وظیفه امام معصوم است ‏که آنان را از قول حق آگاه سازد؛ حتی اگر این مسئله باعث ظهور امام و مخالفت با تقیه شود. او انکار وجوب ظهور امام برای تبیین قول حق را مساوی با انکار حجیت اصل اجماع می‏دانست.^۲

پس از آن دوره، اقوال و نظریه‏های مختلفی درباره اجماع پدید آمد، که تفصیل آن فرصت دیگری می‏طلبد.^۳

سید مرتضی و اجماع

پیش از پرداختن به دیدگاه سید مرتضی درباره اجماع باید نشان داد که میان دیدگاه او درباره اجماع با دیدگاه معتزله در بسیاری از نقاط مهم و اساسی ناهم‏سویی دیده می‏شود. این ناهم‏سویی سبب می‏شود سید مرتضی که به پیروی بی‏چون و چرا از معتزله متهم است، از آنان در بسیاری از موارد فاصله بگیرد و مواضع مخالف با آنان اتخاذ کند. البته وجود هم‏سویی میان آنان در برخی از نقاط را نباید نادیده گرفت. در ادامه به بررسی اجماع از نظر سید مرتضی و مقایسه آن با دیدگاه معتزله می‏پردازیم:

۱. از نظر سید مرتضی اجماعی که از نظر امام حکایت می‏کند، می‏تواند اجماع امت اسلامی یا به‌خصوص اجماع شیعیان باشد؛ زیرا همان‏طور که امام داخل در شیعیان است، داخل در امت اسلامی نیز می‏باشد. پس اگر نظر امام از ما مخفی گشت، می‏توان با تمسک به اجماع مسلمانان یا امامیه به هم‏خوانی نظر او با آنان پی برد.^۴ این روش، یعنی کشف نظر فرد غایب یا گروهی ناشناخته از راه اجماع، مورد توجه معتزله قرار گرفت. آنان از راه اجماع امت، نظر (اجماع) مؤمنان را هنگامی که نظر آنان ناشناخته بوده باشد، استکشاف می‏کنند.^۵

۲. از آنچه گذشت روشن می‏شود که اجماع از نظر سید مرتضی در حد ذات خود ارزشی ندارد، مگر به مقداری که کاشف از نظر امام معصوم باشد. بنابراین، هدف اصلی از شناختن اجماع،

ارزشمندی است که باید به هر نحوی به آن دست یافت. ولی از چه راهی می‏توان این مسئله مهم را عملیاتی ساخت؟ متکلمان امامی روش اجماع را پیشنهاد کردند تا از این راه بتوان از نظر امام زنده ولی غایب آگاه شد. گرچه متکلمان امامیه مبدع اصلی اندیشه اجماع نبودند، ولی آن را وسیله خوبی برای کشف قول امام غایب دانستند. در واقع، آنان توانستند از روش اجماع برای هدف جدیدی که مورد توجه ابداع‌کنندگان آن نبود بهره گیرند و این خودش یک ابداع به شمار می‏رود. سید مرتضی درباره این هدف جدید می‏گوید:

اگر پیامبر و امام ظاهر و متعین بود، می‏توان نظرها و گفته‏های آنها را از راه مشافهه یا تواتر شناخت، ولی اگر غایب و شخصیت او ناشناخته باشد، چون می‏دانیم که او هست و در میان ما حضور دارد، می‏توان گفته‏های او را از راه اجماع طائفه، که یقین (علم) داریم گفته‏های او در میان گفته‏های علمای طائفه مخلوط گشته، شناخت.^۱

بنابراین، اجماع از نگاه متکلمان شیعه و سید مرتضی یکی از مهم‌ترین روش‏ها برای دستیابی به نظر امام معصوم و غایب است. ناگفته نماند که علت دیگرِ روی آوردن آنان به اجماع، انکار حجیت خبر واحد است. این مسئله درمورد سید مرتضی نمود بیشتری می‏یابد؛ زیرا او حجیت خبر واحد را به هر شکلی انکار کرد و با از دست دادن این منبع بسیار غنی، روی آوردن به منابع جانشین اهمیت بیشتری می‏یابد.

متقدمان از امامیه در دوره غیبت کبرا، حجیت اجماع را مبتنی بر اسناد وظیفه‏ای به امام معصوم می‏دانستند؛ به این صورت که اگر اجماع علمای امامیه مخالف با واقعیت باشد، باید امام برای آگاه ساختن آنان وارد عمل شود و به هر نحوی آن اجماع را بشکند؛ در غیر این صورت سکوت امام دلیل بر رضایت است. این نکته را رسّی در مسائل رسّیه هنگام پرسش از سید مرتضی درباره حجیت اجماع بیان کرد.^۲ این روش به «اجماع لطفی» معروف و بعدها به شیخ طوسی نسبت داده شد؛ در حالی که قائلان به آن متقدم بر او بودند.^۳

گزارش‏های به‌ ‏جا مانده از شیخ مفید نشان می‏دهد که او دلیل حجیت اجماع را دخول امام معصوم در میان اجماع‏کنندگان می‏داند،^۴ اما از ایشان بحثی درباره اجماع لطفی گزارش نشده است.

سید مرتضی همانند استادش اجماع را مبتنی بر دخول امام معصوم در میان اجماع‏کنندگان