همچون اراده و مشیت، قدر و قضا، معنای تفویض، معنای استطاعت، افعال الهی، بدا و معنای آن، با میراث حدیثی به صورت گزینشی و انتقادی برخورد می‏کند و از میان گزینه‏های به ظاهر متفاوت در روایات، یک رویکرد خاص را برمی‏گزیند. شاید علت گزینشی برخورد کردن شیخ مفید را بتوان در خود احادیث اهل بیت علیهم السلام جست‏و‏جو کرد که در موضوعاتی مانند قدر و قضا، اراده، معانی تفویض، استطاعت و رابطه آن با فعل انسان سنت واحدی وجود نداشته است.

علت دیگر به واسطه رویکرد خاص شیخ مفید به برخی از موضوعات کلامی بوده است. وی همچنین روایات معرفت فطری، عالم ذر و عالم ارواح را به دلیل اشکالات عقلی که به ظواهر آنها وارد است، تأویل می‏کند و در نهایت با مطرح کردن معرفت اکتسابی در مباحث توحیدی، به‌خصوص معرفت خداوند، از میراث حدیثی و قول مشهور فاصله می‏گیرد.

اشباح در آن حال صورت‏های زنده و ارواح صاحب نطق نبودند، بلکه تصویرهایی همانند شکل بشری آینده خود بودند و نوری که خدا بر ایشان نهاده بود، بر فروغ بخشیدن به دین به وسیله ایشان، و روشنایی حق با براهین ایشان دلالت می‏کند.^۱ شیخ مفید در ادامه بحث درباره عوالم پیشین، بیرون کشیدن ذریه حضرت آدم به صورت ذر را می‏پذیرد و می‏گوید برخی از آنها دارای نور خالص بودند و برخی دارای ظلمت محض و بر برخی نور و ظلمت بود.^۲ او درباره هویت این ذرات خارج شده، احتمال داده که اینها اصول و مواد ابدان انسان‏ها بوده است نه ارواح آنها. وی بر همین اساس گفت‏و‏گوی انسان‏ها با خدا را انکار می‌کند و می‏گوید روایاتی که درباره گفت‏و‏گوی ذریه آدم و اخذ میثاق از او وارد شده، از روایات اهل تناسخ است که حق را با باطل آمیخته‌اند.^۳

در اینجا ممکن است گفته شود گفت‏و‏گوی ذریه آدم در عالم ذرّ تنها در روایات مطرح نشده، بلکه در قرآن مجید هم این مسئله مطرح شده است و آیه شریفه (وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِن بَنِي آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنفُسِهِمْ)^۴ شاهد این مدعاست. شیخ در پاسخ به این اشکال می‏گوید: آنچه در این آیه شریفه آمده مجاز در لغت است و مانند این‏گونه مجازها و استعاره‏ها در موارد دیگر نیز وجود دارد.

شیخ سپس در ضمن انتقاد از دیدگاه حشویه و اهل تناسخ درباره معنای این آیه، نظر خود را ابراز می‌دارد و می‏گوید: معنای گرفتن عهد و میثاق از ذریه آدم این است که خداوند عقل آنان را کامل کرد و بر اثر کمال عقل همه اهل‏ تکلیف، با توجه به صنع پروردگار، حدوث مخلوقات را ادراک کردند و فهمیدند که‏ این حوادث و پدیده‏ها بدون پدید آورنده نخواهد بود. اهل تکلیف که از ذریه آدم‏ علیه السلام بودند، این حقیقت را نیز دریافتند که صانع و پروردگار جهان شبیه و نظیر ندارد و چون صاحب نعمت است، سزاوار پرستش نیز می‏باشد.^۵

نتیجه‌گیری

از مقایسه اندیشه کلامی شیخ مفید با روایات در موضوعات مختلف به این مهم دست یافتیم که او می‏کوشد در تبیین و اثبات آموزه‏های کلامی از میراث حدیثی استفاده کند. اما بهره‏مندی وی از روایات به این معنا نیست که همه آنها را پذیرفته و به آنها پایبند باشد. وی در برخی موضوعات