شدن برای جهاد، استطاعت این دو کار را داشته باشد اما به آنها مبادرت نورزد. دلیلش هم این است که خداوند فرمود: «سیحلفون باﷲ لو استطعنا لخرجنا معکم».^۱ بر این اساس، خداوند خبر می‏دهد که آنان استطاعت رهسپار شدن را داشتند ولی نرفتند.^۲ برای تبیین قول شیخ مفید می‏توان روایاتی را که درباره استطاعت هست، به چند دسته تقسیم کرد:

۱. روایاتی که استطاعت به معنای عام را ثابت می‏کند و مربوط به تحقق فعل در خارج است.^۳ در این روایات عباراتی چون «لَهُ‏ سَبَبٌ‏ وَارِدٌ مِنَ اﷲ» به کار رفته است.

۲. روایاتی که ناظر به استطاعت همراه با فعل است و استطاعت پیش از فعل را نفی می‏کند^۴ و عباراتی مانند «فَهُمْ مُسْتَطِیعُونَ لِلْفِعْلِ‏ وَقْتَ‏ الْفِعْلِ‏ مَعَ‏ الْفِعْلِ» یا «لَیسَ‏ لَهُ‏ مِنَ‏ الِاسْتِطَاعَةِ قَبْلَ الْفِعْلِ قَلِیلٌ وَ لَا کثِیرٌ وَ لَکنْ مَعَ الْفِعْلِ» در آنها به‏کار رفته است.

۳. روایاتی که ناظر به استطاعت قبل از فعل است.^۵ در این روایات عباراتی همانند «الِاسْتِطَاعَةُ قَبْلَ‏ الْفِعْلِ» یا «فَلَایکونُ‏ الْعَبْدُ آخِذاً وَ لَا تَارِکاً إِلَّا بِاسْتِطَاعَةٍ مُتَقَدِّمَةٍ قَبْلَ الْأَمْرِ وَ النَّهْی» به‏کار رفته است.

۴. روایاتی که استطاعتِ مستقل از خداوند را نفی می‏کند.^۶ در این روایات عباراتی مثل «إِنْ‏ زَعَمْتَ‏ أَنَّک‏ مِنْ‏ دُونِ اﷲ تَسْتَطِیعُ فَقَدِ ادَّعَیتَ الرُّبُوبِیةَ» به‏کار رفته است.

۵. روایاتی که می‏گوید استطاعت شرط تکلیف است.^۷ در این روایات «إِنَّمَا وَقَعَ‏ التَّکلِیفُ‏ مِنَ‏ اﷲ‏ تَبَارَک وَ تَعَالَى بَعْدَ الِاسْتِطَاعَةِ» یا «لَمْ‏‌یکلِّفِ‏ الْعِبَادَ مَا لَا یسْتَطِیعُونَ» و مانند اینها به‏ کار رفته است.

با توجه به این دسته‏بندی از روایات، می‏توان گفت که شیخ مفید در بحث استطاعت به روایاتی تمسک کرده است که استطاعت را پیش از فعل ثابت می‏کند. به نظر می‏رسد که قائل شدن شیخ مفید به استطاعت پیش از فعل با دیدگاه دیگر وی در خصوص شامل نبودن اراده تکوینی خداوند نسبت به افعال اختیاری کاملاً سازگاری دارد؛ زیرا از نظر مفید استطاعت در حال انجام دادن فعل، معنا ندارد و تا استطاعت پیش از فعل نباشد، فعل انجام نمی‏شود. اما روایات ناظر به استطاعت همراه با فعل بهترین شاهد برای اثبات شمول اراده تکوینی خداوند نسبت به افعال اختیاری انسان است. به نظر

الْعِبَادَ فِی مُلْکهِ هُوَ الْمَالِک لِمَا مَلَّکهُمْ‏ وَ الْقَادِرُ عَلَى مَا أَقْدَرَهُمْ».^۱ تعبیر «هُوَ الْمَالِک لِمَا مَلَّکهُمْ‏ وَالْقَادِرُ عَلَى مَا أَقْدَرَهُمْ عَلَیهِ» به معنای این است که تمام افعال اختیاری انسان‏ها تحت اراده و مشیت و قضا و قدر تکوینی خداوند است. افزون بر این، احادیثی که آشکارا معاصی انسان‏ها را به قضا و قدر الهی می‏داند، بهترین دلیل بر این است که فعل اختیاری انسان‏ها تحت اراده و قدر و قضای تکوینی خداوند است.

استطاعت

متکلمان درباره اینکه استطاعت چیست و فاعل چه هنگام مستطیع می‏شود، اختلاف نظر دارند. برخی از متکلمان قائل‏اند که استطاعت به همراه فعل است و برخی به استطاعت قبل از فعل معتقدند.^۲ شیخ مفید، مانند معتزله و برخی متکلمان امامیه، قائل به استطاعت قبل از فعل است. از نظر شیخ مفید استطاعت در حقیقت، همان تندرستی است. از نظر او هر شخص تندرست مستطیع است و انسان تنها در صورتی ناتوان و بی‌استطاعت می‏شود که تندرست نباشد.^۳ به گفته شیخ مفید، در بعضی از احادیث استطاعت به معنای تندرستی است. برای مثال،، امام صادق علیه السلام می‏فرماید: «... فِی قَوْلِ اﷲ عزّ و جلّ ـ وَﷲ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیهِ سَبِیلًا ـ مَا یعْنِی بِذَلِک قَالَ مَنْ کانَ‏ صَحِیحاً فِی بَدَنِهِ مُخَلًّى سَرْبُهُ لَهُ زَادٌ وَرَاحِلَة».^۴ در حدیثی دیگر وقتی از امام درباره استطاعت سؤال می‌شود، حضرت می‏فرماید: «فَإِنَّ اﷲ عزّ و جلّ خَلَقَ الْعَبْدَ وَ جَعَلَ‏ لَهُ الآلَةَ وَ الصِّحَّةَ وَ هِی‏ الْقُوَّةُ الَّتِی‏ یکونُ الْعَبْدُ بِهَا مُتَحَرِّکاً مُسْتَطِیعاً لِلْفِعْلِ».^۵ شیخ در ادامه می‏گوید: گاه می‏شود که کسی استطاعت انجام دادن کاری را دارد، ولی وسیله اجرای آن را ندارد. در این صورت، این شخص مستطیع است، ولی چیزی مانع او شده و منع تضادی با استطاعت ندارد، بلکه منع ضد فعل است. بدین جهت، گاه می‏شود که انسان استطاعت ازدواج را دارد ولی همسری نمی‏یابد. قرآن نیز همین را می‏گوید: «ومن لم‌یستطع منکم طولاً ان ینکح المحصنات المؤمنات...».^۶ این آیه روشن می‏سازد که انسان استطاعت ازدواج را دارد، ولی ازدواج نمی‏کند....^۷ نیز ممکن است پیش از گزاردن حج و رهسپار