الف. محمد بن عیسی بن عبید

او از ثقات بغدادی است و در یکی از چهار طریق شیخ به کتاب‏‏ها و روایات یونس بن عبدالرحمن قرار دارد. ابن ولید متفردات محمد بن عیسی بن عبید از یونس را استثنا می‏‏کند و اعتمادناپذیر می‏‏خواند. با آنکه نیروهای مدرسه بغداد اثرپذیری شدیدی از استثنائات ابن ولید دارند و ابن نوح سیرافی با همه آنها موافق است، تنها درمورد محمد بن عیسی بن عبید مقاومت می‏‏کنند. نجاشی مخالفت اصحاب امامیه با این نظر را این‌گونه بیان می‏‏کند: «دیدم اصحاب ما این نظر را انکار می‏‏کنند و می‏‏گویند: چه کسی مانند ابوجعفر (محمد بن عیسی) در مقام و منزلت است؟».^۱ نیز در نقد ابن ولید می‏‏گوید: «نمی‏‏دانم چه چیز او را به تردید انداخته است؛ چرا که وی (محمد بن عیسی بن عبید) بر ظاهری از عدالت و وثاقت قرار داشت؟».^۲

ب. نسبت دادن وضع به محمد بن موسی الهمدانی

صدوق به تبع استادش ابن ولید وی را به وضع سه کتاب اصل زید نرسی و زید زراد و کتاب خالد بن عبداﷲ بن سدیر متهم می‏‏کند و بر همین اساس از روایت این سه کتاب اجتناب می‏‏ورزد. اما از آنجا که کتاب زید نرسی و زید زراد را ابن ابی عمیر نقل کرده، ابن غضائری قضاوت صدوق را اشتباه می‏‏خواند و نجاشی نیز با عبارت «واﷲ أعلم» تردید خود را درباره دیدگاه ابن ولید ابراز می‏‏دارد.^۳

سایر قمی‏‏ها نیز موضعی مانند صدوق دارند و روایات او را از کتاب نوادر الحکمه استثنا کرده‏‏اند.^۴ از طرف دیگر، علامه مجلسی بر این باور است که هرچند ارباب رجال دو کتاب زید نرسی و زید زراد را توثیق نکرده‌اند، اعتماد بزرگان حتی صدوق در معانی الاخبار و دیگر مصنفاتش، اخذ از این دو کتاب را آسان می‏‏سازد.^۵

همچنین از شخصیت محمد بن موسی دفاع نشده و حتی ابن غضائری او را ضعیف و راوی از ضعفا می‏‏داند، اما آنچه از این عبارات به دست می‏‏آید، اعتماد بر سه کتاب یاد شده و نسبت اشتباه در برداشت به صدوق است. صدوق نیز به روایت ابن ابی‌عمیر ـ که مورد تصریح ابن غضائری و شیخ

و. علی بن محمد قاسانی

احمد بن محمد عیسی برپایه عقاید باطلی که از او شنیده، وی را تضعیف می‏‏کند؛ اما نجاشی او را محدثی پُر روایت و فقیهی فاضل می‏‏خواند و بر این باور است که در کتاب‏‏های او شاهدی از این تضعیف یافت نمی‏‏شود.^۱ این در حالی است که علامه به ضعیف خواندن او اکتفا کرده است.^۲ شیخ نیز او را گاهی ضعیف و در جای دیگری ثقه می‏‏خواند.^۳ این تفاوت که برآمده از اختلاف در مصادر شیخ است، ابن داوود و علامه را بر آن داشته که بر نسبت اضطراب دیدگاه شیخ به وی، اصرار ورزند و جانب نظر نجاشی را تقویت کنند.^۴

دو. تثبیت شخصیت راوی

در مواردی راوی‏‏پژوهان بغدادی به دفاع از برخی راویان در مقابل تضعیفات قمی‏‏ها پرداخته‏‏اند. این دفاع با تصریح به برجسته بودن شخصیت راویان همراه است. این تقابل آرا به معنای دوگانگی معیارهای سنجش راویان نیست؛ بلکه نقد محتوایی، اساس هر دو معیار به شمار می‏‏رود و فقط گستره و ضیق مفاهیم نزد دو مدرسه باعث پیدایش برخی اختلافات شده است تا جایی که در مواردی بر اثرپذیری گسترده بغدادی‏‏ها از مشایخ قمی تصریح شده است. این شیوه ارزیابی شخصیت راویان به دو صورت انعکاس می‏‏یابد: یکی تصریح بر وثاقت و تقابل با تضعیف قمی‏‏ها، و دیگری ابراز تردید و رد جهت خاص تضعیف. شکل اول در مورد یونس بن عبدالرحمن به چشم می‏‏خورد. تصریح شیخ در کتاب رجال خود بر تضعیف و خرده‏‏گیری مشایخ قمی و در عین حال «ثقه» خواندن اوست. به نظر می‏‏رسد این تضعیف نیز ـ چنان‌که که خواهد آمد ـ از جمله تضعیفات جهتی باشد که به زاویه‏‏ای از ابعاد شخصیت راوی اشاره دارد. ارجاع عبدالعزیز بن مهتدی به عنوان یکی از سرشناسان قم به وی و داوود بن قاسم جعفری از اعاظم بغداد و نیز حضور گسترده مشایخ مشهور قم مانند حمیری، ابن بابویه، ابن ولید، صفار، محمد بن علی ماجیلویه و سعد بن عبداﷲ و علی بن ابراهیم و پدرش در مجموع پنج طریق نجاشی و شیخ به کتب او نمی‏‏تواند با تضعیف مطلق او سازگار باشد.^۵ این در حالی است که شکل دوم درباره بسیاری راویان دیده می‏‏شود که به برخی از آنها اشاره می‏‏کنیم: