است، قابل تعریف است، وگرنه نقل فضائل یا حتی معارفی بالاتر از اصول پذیرفته شده جامعه ـ بر خلاف روش حاکم بر مدرسه کوفه ـ موجبات تضعیف را در پی نداشت. رصد میراث بزرگ‌ترین غلوستیز قم، یعنی احمد اشعری، و بازگشت او از تضعیف و اخراج متهمان به غلو، صحت این نکته را تأیید می‏کند. نگارندگان بر این باورند که اخراج بزرگانی همچون سهل بن زیاد و احمد برقی نیز نمی‏‏تواند توجیهی جز این داشته باشد؛ چرا که سهل بن زیاد در ری مورد وثوق و اعتماد کلینی واقع می‏‏شود و کتاب النوادر او از طریق علی بن محمد علان کلینی به شیخ کلینی و سپس جعفر بن محمد بن قولویه و در نهایت شیخ مفید و نجاشی منتقل می‏‏شود.^۱ نیز طبق گزارش طوسی، احمد برقی کتاب سهل را به سعد اشعری و حمیری و ایشان به ابن ولید منتقل می‏‏کنند.^۲ در مورد احمد برقی نیز گونه برخورد اشعری در برگرداندن او و عذرخواهی از او^۳ و گزارش حجم عظیمی از میراث او (قریب به صد اثر از مجموعه محاسن و غیر آن) از طریق ثقاتی همچون حسین بن عبیداﷲ غضائری، ابوغالب زراری و علی بن حسین سعدآبادی در دو فهرست عمده شیعه^۴ کافی می‏‏نماید.

در نقطه مقابل، مدرسه بغداد با میراثی تدوین شده مواجه است و تبیین اندیشه را بر عهده می‏‏گیرد. محیط حاکم بر این مدرسه ـ در ادوار میانی و پایانی آن ـ باعث می‏‏شود علاوه بر تکیه بر کلام نظری، گاه بی‌توجهی به میراث روایی در آثار کلامی ایشان انعکاس یابد. انکار برخی باورهای پذیرفته شده در کلام نقلی شیعه، باور تعامل متفاوتِ این مدرسه با احادیث و جمع میان اخبار گوناگون را در ذهن تقویت می‏‏کند.

با وجود این روش، حوزه بغداد و به‌ویژه ابن غضائری و نجاشی با تکیه بر میراث‌پژوهی راویان به تکمیل حلقه راوی‌شناسیِ شیعه پرداخته‏‏اند. در این نوشتار ضمن اشاره به دفاع ایشان از راویان، به نگاه این حوزه به راویان و بزرگان مدرسه قم و آرای ایشان اشاره شده است. ‏‏

۱. دفاع از راویان تضعیف شده

مدرسه بغداد با دو روش به دفاع از برخی راویان تضعیف شده توسط قمی‏‏ها پرداخته است:

یک. جست‌وجو در آثار راوی

پذیرش این عده بر پایه نقد محتوایی میراث راویان انجام شده و تأکید راوی‌شناسان بغدادی بر این

می‏‏شمارد.^۱

این پژوهش در صدد رفع این گمانه است. رفتار بغدادیان در مواجهه با آرای مدرسه قم در قالب نقد و قبول ترسیم می‏‏شود. دفاع بغداد از برخی راویان مورد مناقشه در قم، با تأکید بر سلامت میراث ایشان ـ بر خلاف نسبت ناروای تساهل به مدرسه قم ـ نشان از تلاش بغداد برای تقویت میراث حدیثی و توسعه آن دارد. در حوزه قبول نیز تعابیر فهرست‏‏نگاران، گویای تأثیر انکارناپذیر مشایخ عمده قم در مدرسه بغداد و وامداری ایشان نسبت به تراث عظیم این مدرسه است. این نکته مخفی نیست که حوزه بغداد ـ به مقتضای اوضاع حاکم بر آن و تعامل با جامعه غیر شیعی و فضای اعتزال ـ بیشتر رویکرد کلام نظری را پیش گرفته؛ اما از انصاف به دور است که این مدرسه را ـ دست‌کم در نقطه پیدایش ـ غریبه با میراث نقلی و بریده از مدرسه قم که پرچم‏‏دار کلام نقلی به شمار می‏‏رود، بدانیم. سه محور اصلی این تعامل یعنی تغذیه علمی بغداد توسط قمی‏‏ها و بلندای توصیف بزرگان قم از جانب رجالیان و فهرست‏‏نگاران بغدادی به همراه مخالفت با برخی تضعیفات ایشان به‌روشنی نشان می‏‏دهد اولاً قم حوزه‏‏ای برخوردار از ضوابط خاص پذیرش، پالایش و نقد راویان و روایات بوده است و ثانیاً در این روند تساهل در ایشان راه نداشته است. این نوشتار بر پایه این سه محور، از رهگذر ترسیم نگاه حوزه بغداد به راویان و آرای رجالی محدثان قم، نظر به دفع شبهه پذیرش همراه با تساهل روایات توسط قمی‏‏ها از سویی، و شبهه فاصله داشتن مدرسه بغداد از میراث روایی و کم توجهی ایشان به آن از دیگر سو پرداخته است.

معیارهای اعتبارسنجی قم و بغداد

بی‏‏شک مدرسه حدیثی قم مرکز اصلی حدیث شیعه پس از کوفه به شمار می‏‏رود. فضای ایجاد شده در این مدرسه به قدری مناسب شد که شخصیت‏‏هایی همچون ابراهیم بن هاشم و حسین بن سعید اهوازی بخش عظیمی از میراث حدیثی کوفیان را به این شهر منتقل کردند. علاوه بر این، تلاش برای جذب راویان و اخذ کتب و روایات ایشان نیز در نزد محدثان قم دیده می‏‏شود.^۲

این حجم گسترده به همراه فضای شیعی خالی از چالش‏‏های برون‌مذهبی، بزرگان حدیثی این شهر را به ساماندهی نظامِ خاصِ اعتبارسنجی روایات سوق داد. این نظام به همین دلیل، حساسیت ویژه‏‏ای نسبت به جریان غلو و تضعیف گروهی از راویان بر پایه آن پدید آورد. این موضع بزرگان قم به معنای مخالفت با ایجاد جریانی در روند حدیث شیعه که مهم‌ترین آثار آن گرایش به اباحی‌گری