این صورت می‏توان بحث پیروی از آنان را طرح کرد.

سید مرتضی در مواردی که به گمان خویش رأیی آشکار و مستند از امام معصوم در اختیار ندارد، در مواجهه با آرا و اندیشه‏های معتزله بصره سه موضعِ پذیرش، توقف یا رد را انتخاب می‏کند. در مورد دو موضع آخر بدیهی است که بحث تبعیت مطرح نیست. تنها در موضع اول بحث تبعیت قابل تصور می‏باشد که البته ثابت کردن تبعیت، نیازمند بحث و بررسی است که در ادامه به آن می‏پردازیم.

در این قسمت از مقاله بر این هستیم تا با آوردن نمونه‌هایی از هر سه موضع به بررسی میزان تأثر سید مرتضی از معتزله بصره در خصوص مسائل توحید و عدل بپردازیم:

موضع اول: پذیرش آرای معتزله بصره

سید مرتضی برخی از نظریه‏های مخصوص معتزله بصره را قبول داشته و از آن دفاع کرده است. این نظریه‏ها عبارت‌اند از:

۱. توقیفی نبودن اسما: از مواردی که سید مرتضی با معتزله بصره همسوست، بحث روشِ شناخت اسما و صفات خداوندی است. وی به‌صراحت از قدرت عقل برای شناخت نام‏های الهی سخن می‏گوید.^۱ به نظر برخی از پژوهشگران، سید مرتضی هماهنگ با برداشت عقلانی خود، در این بحث از معتزله بصره أثر پذیرفته است.^۲ توضیح مطلب آنکه از دیدگاه سید مرتضی، عقل در رسیدن به علم و یقین و استدلال کردن از سمع بی‌نیاز است، همچنین در استنباط نام‏های پروردگار از سمع بی‌نیاز است و می‏تواند به‏طور مستقل اسمای الهی را استنباط کند و به خداوند نسبت دهد.

نقد و بررسی: به نظر می‏رسد بحث توقیفی بودن اسما با نوع نگاه به رابطه سمع و عقل ارتباط ندارد؛ زیرا کسانی که قائل به توقیفیت اسما هستند، بدون اشاره به بحث رابطه عقل و سمع، به روایاتی تمسک کرده‏اند که مانع از اسم‌گذاری برای خداوند بدون اذن شرعی بوده است؛^۳ چون امکان دارد قائل به بی‌نیازی عقل از سمع بود و در عین حال قائل به توقیفیت اسما، به دلیل روایات دال بر توقیفی بودن، شد. بنابراین کسی مانند سید مرتضی که روایاتِ توقیفیت اسما را به دلیل آحاد بودن غیر قابل استناد می‏داند، طبیعی است که به نظر مقابل روی آورد؛ زیرا به نظر او، عقل دلیلی بر نفی آن ندارد

حقیقت کلام، نفی تجسیم و تشبیه، نفی رؤیت و دیگر موارد. همچنین مواردی هست که اختلاف معتزله بغداد با معتزله بصره محرز نشده است؛ همچون تعریف عقل و علم. این گونه مسائل را باید در بحث اثرپذیری سید مرتضی از معتزله به‏طور عموم در کانون توجه قرار داد، که پژوهشی مستقل می‏طلبد.

منطقة الفراغ

هنگام بررسی اندیشه کلامی سید مرتضی درمی‏یابیم که او در پی این بود که ساختاری معقول و قابل دفاع از آموزه‏های امامیه ارائه دهد. او با توجه به تعالیم قرآن و اهل بیت علیهم السلام درباره ضرورت پیروی از علم و یقین، سعی داشت تا ساختار اعتقادات امامیه را بر این اساس استوار سازد. بدین علت او به استفاده از ابزارهای علمی (یقینی) روی آرود و ابزارهای غیر علمی (ظنی) را کنار گذاشت.^۱ از سوی دیگر، او مانند هر متکلم امامی اعتقاد راسخ داشت که همه اعتقادات امامیه بدون استثنا بر حق است.^۲

بر این اساس، هر جا موضع امامیه و ائمه علیهم السلام مشخص بود – چه از راه اجماع یا خبر متواتر که هر دو نزد سید مرتضی از ابزارهای مفید علم و یقین‏اند ـ او از این موضع دفاع می‏کرد.^۳ این مسئله طیف وسیعی از اعتقادات مربوط به توحید و عدل را در بر می‌گیرد، که می‏توان آنها را از راه اجماع یا خبر متواتر اثبات کرد؛ مانند توحید در ذات، عینیت ذات و صفات، علم پیش از ایجاد، حدوث کلام، نفی رؤیت و اینکه خداوند ظلم، کار بیهوده و تکلیف ما لایطاق انجام نمی‏دهد.^۴ در این گونه از مسائل توحیدی و عدلی سید مرتضی موضعی همسان با بقیه امامیه دارد و از آنان – نه از معتزله یا معتزله بصره ـ پیروی می‏کند و در واقع نمی‏تواند موضع دیگری بگیرد؛ زیرا باعث ایجاد تناقض با مبانی حقانیت اعتقادات امامیه می‏شود.

بنابراین هر جا موضع امامیه که کاشف از نظر امام معصوم علیه السلام است معلوم باشد، سید مرتضی از آن تبعیت می‏کند، که در این زمینه مجالی برای طرح بحث تبعیت از معتزله یا معتزله بصره وجود نخواهد داشت. ولی در صورتی که نظر امامیه معلوم نباشد، که می‏توان آن را «منطقة الفراغ» نامید، سید مرتضی می‏تواند مواضع گوناگونی بگیرد که امکان دارد با معتزله بصره همسویی داشته باشد. در