اتهام صورت گرفته است؛ از جمله کتاب الشیعة بین الاشاعرة و المعتزله^۱ نوشته سید هاشم معروف الحسنی، مقاله «تأثیر اندیشه‌هاى کلامى شیعه بر معتزله» نگارش قاسم جوادی^۲ و مقاله «اعتزالیة الشریف المرتضى بین الوهم و الحقیقة»^۳ نگارش رؤوف الشِمَّری.

تبیین فرضیه رقیب

برخی به صورت سربسته به اتهام پیروی سید مرتضی از معتزله بصره،^۴ و برخی دیگر با تفصیل بیشتری به آن پرداخته و نمونه‏های عینی از تأثّر سید مرتضی در مسائل توحید و عدل ارائه کرده‌اند. از جمله این نمونه‌ها، حقیقت اراده الهی، نظریه احوال، حقیقت سمع و بصر، لطف و اصلح، حقیقت انسان و استدلال به شاهد بر غائب است.^۵ از مثال‌هایی که آنان ذکر کرده‌اند، می‏توان حدس زد که این محققان بیشترین موارد تأثر سید مرتضی از معتزلیان بصره را در مسائل توحید و عدل دانسته‌اند.

پیش از ورود به بحث، تبیین چند نکته ضروری به نظر می‏رسد:

۱. تا چندی پیش شناخت جامعه علمی از اندیشه کلامی سید مرتضی از راه کتاب الشافی، یا تنزیه الانبیاء علیهم السلام بود که در هیچ‌یک شائبه همراهی و اثرپذیری سید مرتضی از بهشمیه نیست و حتی کتابی مانند الشافی در تقابل جدی با اندیشه معتزلی به‌ویژه جریان بهشمیه است. اگرچه برخی رسائل بزرگ و کوچک کلامی سید مرتضی غالباً به صورت نسخه‌هایی خطی موجود بوده، از آنجا که رجوع به این رسائل برای اثبات پیروی سید از بهشمیه زحمت بسیار می‏طلبید، کمتر محققی به این امر همت نموده است و تنها نمونه، تلاش مکدرموت در این زمینه است. البته وی نیز برای اثبات اثرپذیری سید مرتضی از معتزله به رسائلی مانند مقدمة فی الاصول الاعتقادیه ارجاع داده^۶ که در اصل انتساب آن به سید تردید هست. یگانه دلیل انتساب این اثر به سید مرتضی، نسبت آن به سید در نسخه‏های خطی می‏باشد. همچنین او از رساله انقاذ البشر بهره برده است^۷ که در انتساب آن نیز به

شخصیت‏های مهم شیعی به‏طور خاص وارد شده؛ از جمله: ابوسهل و ابومحمد نوبختی، شیخ مفید و در ادامه سید مرتضی.^۱ بر همین اساس، کتاب‌هایی به نگارش درآمد؛ از جمله: اصول العقیدة بین المعتزلة والشیعة الامامیه،^۲ نوشته د.عائشه یوسف المناعی، تأثیر المعتزلة فی الخوارج و الشیعه،^۳ نوشته عبداللطیف عبدالقادر الحفظی، اندیشه‏های کلامی شیخ مفید،^۴ نگارش مارتین مکدرموت و اندیشه‏های کلامی علامه حلی،^۵ نوشته زابینه اشمیتکه. دو کتاب نخست به اتهام شیعه به طور کلی به پیروی از معتزله اهتمام ورزیده، در حالی که کتاب سوم بر اتهام پیروی شیخ مفید از معتزله بغداد و سید مرتضی از معتزله بصره (بهشمیه) و کتاب آخر بر اتهام پیروی علامه حلی از سنت معتزلی ابوالحسین بصری متمرکز شده است.

در این میان، باورمندان به این اتهام، سید مرتضی را بیش از دیگر متکلمان امامی به این اثرپذیری متهم کرده‌اند. نویسندگان اهل تسنن، مستشرقان و برخی نویسندگان معاصر سنی و حتی شیعی به صورتی گسترده به این اتهام دامن زده‌اند.^۶

متکلمان امامی از زمان انتشار این اتهام برای دفاع از استقلال اندیشه کلامی امامیه دست به تلاش‌هایی زدند. از قدیمی‌ترین این تلاش‌ها، مطالبی است که سید مرتضی از شیخ مفید درباره اتهام شیعه به تبعیت از معتزله پرسیده و شیخ مفید به پاسخ و رد این اتهام همت گماشت. این مجموعه پرسش و پاسخ در رساله الحکایات درج شده است. همچنین یکی از اهداف شیخ مفید از نگارش کتاب اوائل المقالات دفع این اتهام است.^۷ در دوره معاصر نیز تلاش‏هایی گرچه اندک برای رد این