کوفه مطرح شد.

این مقاله در مقام پاسخ‏گویی به این سؤال است که با توجه به جایگاه مدرسه بغداد در تاریخ کلام امامیه، متکلمان این مدرسه چه رویکردی درباره معتزلیان شیعه‌شده داشته‏اند؟ این مقاله در واقع تلاشی برای بازمعرفی جایگاه معتزلیانِ شیعه‏شده در سده‏های چهارم و پنجم است. تا آنجا که نگارنده مطلع است، درباره این پرسش بحثی صورت نگرفته و خاستگاه این بحث به مطالعات نویسنده در باب معتزلیان شیعه‏شده باز می‏گردد. نویسنده در سلسله مقالاتی این جریان را تبارشناسی و از نظر نوع مواجهه با آموزه‏های امامیه و معتزله به چند گروه تقسیم کرده است. در دو مقاله نیز به وارسی فکری ابوعیسی وراق و ابن‏ راوندی با مدرسه کلام امامیه در کوفه پرداخته است. در این مقاله تلاش می‏شود تا درباره نوع رویارویی متکلمان امامیه در بغداد با میراث دو شخصیت شاخص معتزلیانِ شیعه‏شده، یعنی وراق و ابن‏ راوندی، بحث شود. ابوسهل، ابومحمد نوبختی، شیخ مفید و سید مرتضی متکلمانی هستند که از مدرسه بغداد محور بحث قرار گرفته‏اند. البته با توجه به ظرفیت محدود مقاله در مقام مقایسه تفصیلی اندیشه‏ها عمدتاً نظریات سید مرتضی با ابن‏ راوندی محور بحث قرار گرفته است؛ هرچند درباره شخصیت‏های دیگر تا آنجا که گزارش‏ها یاری می‏کرده‏اند، بحث شده است. توجه به سید مرتضی هم از این روست که وی در اوج مدرسه بغداد قرار دارد و در واقع، میراث کلامیِ اوست که در دوره‏های بعد، یعنی در مدرسه ری و حله، امتداد می‏یابد. محور قرار گرفتن ابن ‏راوندی هم از این روست که افزون بر شهرت علمی بیشترِ وی در میان معتزلیانِ شیعه‏شده، اندیشه‏های بیشتری از او بر جای مانده است. در این راه مترصد این نکته هستیم که افزون بر تبیین نوع رویکرد متکلمان بغدادی امامی به معتزلیانِ شیعه‏شده، جایگاه معتزلیان شیعه‏شده در تاریخ تفکر امامیه را نیز نشان دهیم. همچنین باید گفت به نظر نمی‏توان از گزارش‏های موجود در آثار بغدادیان، چهره غیر مثبتی از ابوعیسی وراق و ابن ‏راوندی ترسیم کرد، ولی در حوزه اندیشه‏ها زاویه‏های علمی جدی، به‌ویژه در مباحث توحید و عدل، به خلاف مبحث امامت دیده می‏شود.

رابطه نوبختیان با وراق و ابن ‏راوندی

ظاهراً جز گزارش‏هایی که نشان‏دهنده تشابهات نظری و در بعضی موارد نقدهای نوبختیان درباره میراث علمی وراق و ابن ‏راوندی است، راه دیگری برای پی بردن به دیدگاه نوبختیان درباره شخصیت و میراث علمی این دو وجود ندارد. در تبیین این مسئله باید گفت با توجه به گستردگی مبحث امامت این سخن سید مرتضی که وراق را مرجع عقیده نوبختیان در‏باره امامت معرفی می‏کند، می‏تواند بیانگر این باشد که وراق در این بحث تأثیر بسزایی در نوبختیان داشته است. سید بر این باور است که نوبختیان در آثار خود همان مباحثی را که وراق در بحث ادله عقلی امامت

رویکرد متکلمان امامیه در بغداد به معتزلیانِ شیعه‌شده

(با تأکید بر سید مرتضی، ابن ‏راوندی و ابوعیسی وراق)

عباس میرزایی نوکابادی^۱

درآمد

معتزلیانِ شیعه‏شده از جریان‏های فکری اثر‏گذار در میانه دو مدرسه کلام امامیه در کوفه و بغدادند که ابوعیسی وراق، ابن ‏راوندی، ابن ‏قبه رازی و ابن‏ مُملک از شخصیت‏های برجسته این جریان به شمار می‏روند. اینان در ابتدا معتزلی بودند، ولی در ادامه مذهب شیعه را پذیرفتند و از مدافعان جدی تفکر شیعه شدند. بررسی میزان اثرگذاری آنان در تاریخ تفکر شیعه و نوع مواجهه امامیه با میراث آنان در دوره‏های گوناگون، از جنبه‏های درخور پژوهش در این حوزه است. شهرت دو شخصیت نخست این جریان، یعنی وراق و ابن ‏راوندی به سبب جایگاه علمی، فعالیت‏های گسترده در حوزه نقد معتزله و دفاع از آموزه‏های امامیه باعث شده تا جایگاه مهمی بیابند. همین موضوع سبب شده تا نوع رویارویی متکلمان امامیه در بغداد با میراث وراق و ابن ‏راوندی، اثباتاً یا نفیاً، موضوع بحث باشد.

توجه به مدرسه بغداد که از نوبختیان تا شیخ طوسی می‏توان آن را بسط داد، نیز از این روست که در این مدرسه نخستین بار منظومه کلام امامیه به صورت نظری شکل گرفت که این خود ثمره تحلیل جامع کلام امامیه بر اساس مبانی و اندیشه‏های سازماندهی‏شده خاص کلامی بود و همین باعث چندین قرن اثرگذاری مدرسه بغداد در طول تاریخ کلام امامیه شد. در واقع، بررسی نوع رویکرد مدرسه بغداد به شخصیت و میراث وراق و ابن راوندی از این جهت است که این مدرسه نقطه عطفی در تاریخ کلام امامیه محسوب می‏شود؛ به این معنا که کلام امامیه با قرائتی متفاوت با قرائت مدرسه