شخصیت‏هاى دینى نظیر فقیهان و متکلمان و شخصیت‏هاى ادبى نظیر شاعران و نویسندگان، دین و دانش و ادبیات را مایه مباهات خود قرار مى‏دادند.^۱

سید مرتضی علاوه بر در اختیار داشتن میراث‏ علمی و جایگاه اجتماعی شیخ مفید، برخی ویژگی‌ها نسبت به استادش شیخ مفید داشته که توانایی بیشتری در رهبری اجتماعی و فکری شیعیان برای وی فراهم کرده است. از جمله این اختصاصات، جایگاه بالای خاندانی سید مرتضی و شرافت نسبی وی بوده که با پیوندهای سببی خاندان او با خاندان‏های بنام آن دوران این امتیاز بیشتر نمود یافته است. در رأس این انتسابات، پیوند سببی وی با کانون‏های قدرت مانند عباسیان و زیدیه و آل بویه قرار دارد. سید مرتضی از نظر اقتصادی نیز از توانایی بالایی برخوردار بوده که این امر برای شیخ مفید چندان فراهم نبوده است. دیگر تفاوت سید با استادش جایگاه و مناصب سیاسی او و خاندان اوست. عمده‏ترینِ آن مناصب، نقابت، امارت حج و ریاست دیوان مظالم می‏باشد که مدتی طولانی نزدیک به یک قرن در اختیار شریف مرتضی و خاندانش بوده است. از سوی دیگر، در صحنه علمی نیز در دوران زعامت سید مرتضی بر امامیه، مدرسه قم چندان فروغی نداشت و پیش‌تر شیخ مفید با تألیف کتاب تصحیح الاعتقادات در عمل تأثیر روش مدرسه قم را در محاق قرار داد. سید مرتضی بر جایگاهی که استادش برای وی مهیا نموده بود تکیه زد و عالمِ بنامی که در مقابل سید مرتضی قد علم نماید، در آن دوره در قم ظهور نکرد. با توجه به این زمینه‏ها و جامعیت سید مرتضی در علوم مختلف و تلاش‏های وی در دفاع از مباحث امامت و دیگر موضوعات کلامی همراه با زهد و تقوا در رفتار، موجب گردید او بتواند در دوران سی و سه ساله زعامت علمی و اجتماعی خود، علاوه بر رهبری جامعه شیعی، در تثبیت مدرسه‏ای ‏کلامی که به ‌نوعی مؤسس آن شیخ مفید بود، موفق باشد. با توجه به تأثیر و اهمیت این موضوع، در این مقاله با جمع آوری گزارش‏ها، درصدد تبیین جایگاه سیاسی اجتماعی سید مرتضی هستیم.

جایگاه اجتماعی

در جامعه عصر سید مرتضی جایگاه اجتماعی افراد بر اساس اشرافیت نسبی و جایگاه خاندانی، دانش و جایگاه فرهنگی و همچنین قدرت و جایگاه سیاسی سنجیده می‏شد.^۲

شرح‌حال‌نگاران، از ابو‏احمد موسوی و فرزندانش سید مرتضی و سید رضی به عنوان ارکان شیعه

جایگاه اجتماعی و سیاسی سید مرتضی و خاندان وی

سید علی حسینی‌زاده خضرآباد^۱

سید اکبر موسوی تنیانی^۲

درآمد

توانایی سید مرتضی در تثبیت مدرسه کلامی بغداد و ماندگاری آن در میان امامیه، از دو جهت می‏تواند در کانون مطالعه قرار گیرد: جهت اول، توجه به محتوا و روش کلامی وی که به پذیرش این آرا در میان شاگردانش و ادامه بخش‏هایی از آن در دیگر مدارس کلامی امامیه انجامید؛ جهت دیگر، تبیین و بررسی جایگاه سیاسی ـ اجتماعیِ منحصر به فرد او در میان دیگر متکلمان امامیه که فارغ از محتوا و روش کلامی سید نقش ویژه‏ای ‏در گسترش اندیشه‏ها و پذیرش آرای وی داشته است. البته چگونگی و میزان اثرگذاری این جایگاه اجتماعی و سیاسی بر کلام سید مرتضی و تثبیت آرای کلامی او در میان امامیه تحقیق جدایی می‏طلبد که این پژوهش برای آن راه‏گشاست.

در روزگار سید مرتضى چند چیز ملاک شرافت شمرده مى‏شد: ۱. شرافت خاندانی؛ برخى خاندان‏ها نظیر علویان، عباسیان، بویهیان و مهلبى‏ها به خاندان، شرف، نسبت و خون خویش مى‏بالیدند و آن را مایه افتخار خود مى‏دانستند. ۲. مناصب و سمت‏هاى حکومتى؛ مدیران، فرماندهان و منشیان حکام به جایگاه خود در دستگاه حکومت افتخار مى‏کردند. ۳. دین و دانش و ادبیات؛