رسالت داراى مشقت‏هاى بسیار است. از این ‏رو، ممکن نیست که استحقاق رسالت، ثواب طاعات گذشته باشد. اشکال دیگرِ سید مرتضی بر استحقاقی بودن نبوات این است که لازمه ‏این دیدگاه وجوب رسالتِ کسی است که استحقاق رسالت یافته است، هرچند که رسالت و پذیرش شرع او برای هیچ کسی فایده‏ای نداشته باشد.^۱

دیدگاه شیخ مفید و سید مرتضی ـ همان‏گونه که اشاره شد ـ با معتزله همراه است. هر‏چند شیخ مفید همه محدثان امامیه را هم‏رأی خود گزارش کرده، دیگر منابع در کنار نوبختیان، استحقاقی بودن امامت و نبوت را به برخی از محدثان امامیه نسبت داده‏اند.^۲ پس این مسئله نیز از اختلافات امامیه بوده است که در فهم روایات و آیات قرآن ریشه دارد.

قرآن

از گزارش شیخ مفید درباره تحریف قرآن دانسته می‏شود نوبختیان اندیشه‏ای متفاوت با اندیشه او داشته‏اند. شیخ مفید بر اساس شنیده‏هایش، قول به زیاده و نقصان را به نوبختیان نسبت می‏دهد و می‏گوید: گروهى از متکلمان و اندیشوران مدقق و معتبرِ امامی‏مذهب نیز این قول را پذیرفته‏اند.^۳

شیخ مفید معتقد است علاوه بر وقوع تحریف در چینش آیات و سوره‏ها، نقصان قرآن نیز امکان عقلی دارد و روایات مستفیض هم بر وقوع آن دلالت دارند؛ اما قول به زیاده را عقلاً ممکن نمی‏داند و حتی زیاد شدن یک یا دو حرف در قرآن را نمی‏پذیرد.^۴ وی معتقد است گرچه نقصان قرآن امکان عقلی دارد و روایات نیز بر وقوع این حذف دلالت دارند، اما تمام‏ ما بین‌‏الدفتین، کلام خداست و روایات بر حجیت آن دلالت دارند و ما حق تعدی از آن را نداریم و امام بر آنچه از قرآن حذف شده آگاه است و هنگام ظهور قائم آل‏محمد صلی الله علیه و آله، وی قرآن منزَل را بر ما قرائت می‏کند.^۵ به اعتقاد سید مرتضی هیچ زیاده و نقصانی در قرآن پدید نیامده و این قرآن، همان قرآنی است که در دست رسول اﷲ صلی الله علیه و آله بوده است و هرگز محل تردید نیست. سید مرتضى تصریح مى‏کند که قرآن در همان زمان رسول اکرم صلی الله علیه و آله به صورت مجموعه‏اى مدوّن جمع‏آورى شده است.^۶ سید مرتضی، بر خلاف گزارش شیخ مفید، در الطرابلسیات الاولی بدون اشاره به قول به زیاده، تأکید می‏کند:

با عقاب و کیفر می‏باشد؛ لذا رنجی که به انسان می‏رسد، همواره شایسته عوض است. از این رو، کافر نیز مستحق عوض آلامی ‏است که در دنیا می‏بیند.^۱ سید مرتضی همسو با متکلمان معتزلی عوض را به نفع استحقاقى خالی از تعظیم و اجلال تعریف کرده است. به عقیده وی عوضِ دو دسته از آلام بر خداوند واجب است: نخست آلام ابتدایى‏ که به عاقل مکلف یا غیر مکلف (خردسالان و حیوانات و...) برسد و بر حسب عادت نباشد؛ دوم عوض آلامى که به امر یا تجویز و اباحه خداوند صورت پذیرد و استحقاقى در کار نباشد؛ زیرا این قسم نیز جارى مجراى فعل الهى‏ است.^۲

اختلاف شیخ مفید با نوبختیان در ادامه اختلاف آنها در دیگر مباحث وعید است. نوبختیان در این موضوع نیز تقریباً با معتزله هم‌نوا هستند، اما چون گزارشی مبنی بر دیدگاه امامیان کوفی در این باب در دست نداریم و شیخ مفید نیز دیدگاه خود را به امامیه نسبت نمی‏دهد، بلکه آن را از مخترعات خود می‏داند،^۳ نمی‏توان اختلاف نوبختیان و مفید و سید مرتضی را در بستر کلام امامیه ردیابی کرد.

نبوت

نوبختیان معتقد بودند مقام نبوت «استحقاقی» است^۴ و بر همین اساس نوبختیان امامت را نیز استحقاقی می‏دانستند.^۵ آنان معتقد بودند از آنجا که مقام امامت و نبوت، نوعی ثواب است باید نتیجه اعمال باشد؛ لذا امام و پیامبر در پی اعمال نیک مستحق این مقام شده است. آنان ادله‏ای عقلی بر ثواب بودن مقام امامت بیان کرده‏ و به‏ آیاتی از قرآن در اثبات استحقاقی بودن مقام نبوت و امامت تمسک جسته‏اند.^۶ هواداران تناسخ نیز امامت و نبوت را استحقاقی، و تفضلی بودن آن را منجر به جبر می‏دانستند.^۷ در مقابلِ این دیدگاه، شیخ مفید با هم‏رأی دانستن نوبختیان با اهل تناسخ، نظر خود را مبنی بر تفضلی بودن مقام نبوت بیان می‌دارد و بیشتر امامیه و جمهور معتزله و همه محدثان را با خود هم‏رأی می‏داند.^۸ سید مرتضی نیز در رد دیدگاه استحقاقی بودن نبوت، معتقد است ثواب و پاداش بودن مقام نبوت پذیرفتنی نیست؛ زیرا ثواب، نفع خالص همراه با تعظیم است، در حالى که تکلیف