ادله براى آنان مولد علم نیست. در نتیجه برخى شرایط تولید علم درمورد آنان تحقق ندارد و بر فرض اینکه برخى معارف براى آنان حاصل شود، این معرفت موجب استحقاق ثواب نیست؛ زیرا معرفتى مایه استحقاق ثواب است که به وجه وجوب انجام شود نه به‏گونه‏اى دیگر، مانند رد امانت که ردکننده آن مستحق مدح و ثواب نیست مگر آنکه آن‏ را به دلیل وجوبش رد کند نه از روى ریا و.... بنابراین، از دیدگاه سید مرتضی بر فرض اینکه معرفتى براى کافران حاصل شود، استحقاق ثواب به دست نمی‌آید. پس مشکلى نیز رخ نخواهد داد؛ چون آنچه ممتنع است اجتماع ثواب و عقاب دائمى است و در اینجا اساساً معرفت حاصل برای کافران، موجب استحقاق ثواب نیست.^۱ سید مرتضی جای دیگر در پاسخ به پرسشی درباره چگونگی جمع میان بطلان احباط و لزوم پاداش کافر بر طاعتش، می‏گوید: درمورد کافر دلیل‌هایی وجود دارد که هر گونه طاعتى را از او نفى مى‏کند. از همین رو، معتقدیم که استحقاق ثواب و عقاب، ذم و مدح و تعظیم و استخفاف براى او با هم جمع نمى‏شوند؛ در حالی که اگر این ادله وجود نداشت، اجتماع استحقاق ثواب و عقاب و ذم و مدح و تعظیم و استخفاف را در کافر نیز جایز می‏دانستیم.^۲ در عین‏حال، وی معرفت برخی از کفار به خدا را می‏پذیرد، ولی این معرفت را مستحق پاداش نمی‏داند؛ زیرا این کفار معرفت را به دلیل وجوب آن کسب نکرده‏اند و تنها معرفتی که به دلیل واجب بودن کسب شود، مستحق پاداش است.^۳

اختلاف نوبختیان با شیخ مفید و سید مرتضی در این مسئله نیز به اختلاف رأی آنان در مسائلی مانند چیستیِ ایمان، و احباط اعمال باز می‏گردد.

أعواض

شیخ مفید درباره لذت و اَلَم و عوض سخنانی دارد که با توجه به آن می‏توان دیدگاه بنو‏نوبخت و اختلاف آنان با شیخ مفید را گمانه‏زنی کرد. وی پس از تبیین دیدگاه خود مبنی بر اینکه خدا رنج را تنها از آن جهت به شخص بالغ مى‏دهد که خیر شخص دیگرى در آن است‏، و رنجی که به کافر تحمیل شده، شایسته هیچ عوضى نیست (زیرا کیفر کفر اوست و ممکن است به او در شناختن گمراهى و خطایش کمک کند) تأکید کرده دیدگاه او مخالف دیدگاه کسانی است که به احباط اعتقاد دارند.^۴ در مقابل، بنو‏نوبخت که به احباط معتقدند، مانند معتزله، معتقدند رنج دنیوی که سودمند است، متفاوت

می‌دانستند و چون معتقد بودند کافر طاعاتش در آخرت احباط می‏شود، لازمه این طاعت را مدح و ثنا نمی‏دانستند.^۱

بنو‏نوبخت معتقد بودند بسیارى از کافران به خدا عارف‌اند و در بسیارى از کارهاى خود فرمان او مى‏برند و در مقابلِ آن طاعت، در دنیا به پاداش و ثواب خود مى‏رسند. شیخ مفید می‏گوید: «معتزله در پاره‏اى از این گفتار با بنو‏نوبخت موافق‌اند و گروهی از مرجئه در پاره‏اى دیگر».^۲

نکته شایان توجه این است که نوبختیان معتقدند کفار به سبب طاعات خود در دنیا ثواب می‏بینند و این به تحابط اعمال در آخرت ربطی ندارد. به نظر می‏رسد این دیدگاهِ بنو‏نوبخت با دیدگاه گروهی از مرجئه هم‌خوانی دارد که معتقد بودند کفار در دنیا ثواب طاعات خود را می‏بینند.^۳

در بخش اول این موضوع، بنو‏نوبخت هم‌نوا با معتزله معتقد بودند طاعت با کفر جمع می‏شود. این مسئله فرع آن است که آیا کفار ممکن است به خداوند معرفت داشته باشند؛ لذا بنو‏نوبخت که معتقد بودند بسیاری از کفار به خدا معرفت دارند، به امکان جمع بین کفر و اطاعت خداوند رأی داده‏اند.

از مجموع دیدگاه بنو‏نوبخت در باب معرفت و طاعت کفار می‏توان حدس زد آنان، مانند برخی از مرجئه، ایمان را تصدیق و کافر را منکر خدا می‏دانند؛ لذا ممکن است کسی کافر باشد و در عین حال به خدا نیز معرفت داشته باشد. همچنین دانسته می‏شود آنان کفر را انکار خدا می‏دانند.^۴

از دیدگاه سید مرتضی، بنابر نفى تحابط میان ثواب و عقاب، درمورد کسى که مى‏دانیم کافر و مستحق عقاب دائم است، ممکن نیست ایمان، عبادت یا طاعتى که موجب استحقاق ثواب است، همراه او باشد؛ زیرا استحقاق ثواب دائم و عقاب دائم با هم جمع نمى‏شوند.^۵

همچنین کسى که نبوت پیامبر را نیز انکار کند، کافر و مستحق عقاب دائم است. حال اگر به خدا و صفات و عدل او عارف باشد، با توجه به فساد تحابط، باید دو استحقاق دائم براى او حاصل شود، و این بالاجماع باطل است.

در اینجا این پرسش مطرح مى‏شود که «اساساً آیا براى کافران ـ مانند منکران نبوت ـ معرفتى به خدا حاصل مى‏شود یا خیر؟» به نظر سید مرتضی اساساً براى آنان معرفتى حاصل نمى‏شود و نظر در