وعید

درباره اعتقاد نوبختیان به وعید و خلودِ مرتکبان کبیره در جهنم مکدرموت معتقد است از آنجا که از دیدگاه نوبختیان اختلاف مطلقی بین گناهان کوچک و بزرگ وجود دارد و چون اعمال نیک و بد یکدیگر را جبران می‌کنند، آنان باید منطقاً ـ همچون معتزله ـ مرتکب کبیره را در آتش مخلّد بدانند، هرچند مانند معتزلیان در این جهان قائل به منزلتی میان دو منزلت نیستند.^۱ اما مادلونگ با اشاره به اختلاف بنو‏نوبخت با معتزله در پذیرش قول به المنزلة بین‌المنزلتین معتقد است بنو‏نوبخت نظر معتزله در اجرای بدون شرط «وعید» خداوند درباره مسلمان گناه‏کار را مردود می‏دانستند.^۲

در این میان، دیدگاه مادلونگ با توجه به گزارش شیخ ‏مفید به درستی نزدیک‏تر است. شیخ ‏مفید تأکید می‏کند همه امامیه (اتفقت الامامیه) بر خلاف معتزله معتقدند وعید الهی به خلود در آتش، مختص کفار است، اما کسانی که خدا را شناخته و فرایض دین را پذیرفته‏اند، هرچند مرتکب گناهان شده‏اند، در آتش جاودان نمی‏مانند و در این اعتقاد، اهل حدیث و مرجئه ـ جز محمد ‏بن ‏شبیب ـ با امامیه همراه‌اند.^۳ بنابراین باید گفت بنو‏نوبخت، مانند شیخ‏ مفید و دیگر امامیان، اندیشه وعید معتزلی را مردود و خلود در جهنم را مختص کفار می‏دانند. امامیه اجماع داشتند مسلمان مرتکب کبیره پس از آنکه به کیفر گناهش عذاب شد، از جهنم به بهشت منتقل و از نعمت‏های الهی جاویدان برخوردار می‏شود.^۴ شاهد دیگر بر این مدعا این است که حسن ‏بن ‏موسی کتابی با عنوان الرد علی اصحاب المنزله بین‌المنزلتین فی‌الوعید نوشته^۵ که گویای مخالفت وی با اندیشه معتزله در باب وعید است.

اعتقاد به وعید، ارتباط مستقیمی با تعریف ایمان دارد. اشعری امامیه‏ای را معتقد به وعید معرفی می‏کند که ایمان را جمیع طاعات و کفر را جمیع معاصی می‏دانند. وی معتقدِ به این قول را ابن ‏جبرویه، که معاصر نوبختیان است، معرفی می‏کند^۶ و همان‏گونه که پیش‌تر گفته شد، نوبختیان عمل را در ایمان دخیل نمی‏دانستند. سید مرتضی نیز مانند دیگر امامیه اندیشه وعید معتزلی را مردود دانسته و آن را نقد کرده است.^۷

شیخ‏ مفید نیز در دیدگاهی متفاوت با دیدگاه معتزله، معتقد است هیچ‌یک از دو نام «فاسق» و «مؤمن» برای مسلمان مرتکب کبیره به صورت مطلق به کار برده نمی‏شود و هر گاه نام مؤمن یا فاسق برای وی به کار می‏رود، باید مقید شود و جهت ایمان یا فسق وی ذکر گردد؛ ولی نام مسلمان به صورت مطلق درباره او به کار می‏رود. شیخ‏ مفید این دیدگاه را اندیشه عمومی ‏امامیه ذکر می‏کند که در تقابل با اندیشه نوبختیان است.^۱ این تفکر شیخ‏ مفید در نتیجه دیدگاه وی درباره چیستی ایمان است. بنابر گزارش علامه حلی، از نظر شیخ‏ مفید ایمان، تصدیق به دل و زبان و انجام دادن اعمال با جوارح است؛^۲ از این رو، شیخ‏ مفید اعمال را ـ به‌خلاف نوبختیان ـ در تعریف ایمان دخیل می‏داند.

بنابراین، نوبختیان در این موضوع با شیخ‏ مفید تفاوت اندیشه دارند، اما این بدین معنا نیست که اندیشه معتزله را پذیرفته باشند؛ بلکه این تفکر نتیجه اندیشه جدایی عمل از ایمان است که قول جمهور امامیه می‏باشد.^۳ اما شیخ ‏مفید، مانند معتزله، عمل را در ایمان دخیل دانسته، از این رو، اطلاق نام مؤمن بر مسلمان مرتکب کبیره را جایز نمی‏داند؛ هرچند بر خلاف معتزله و هم‌نوا با نوبختیان، اطلاق نام فاسق و در نتیجه منزلة بین‌المنزلتین را نیز بر چنین مسلمانی جایز نمی‏داند.^۴

سید مرتضی نیز، مانند شیخ مفید، جمع میان ایمان و معصیت را ممکن می‏داند و معتقد است هر گاه مؤمنى گناه بزرگی انجام دهد، «مؤمن فاسق» نامیده مى‏شود.^۵ دلیل این امر آن است که هر گاه مؤمنى مرتکب معصیتى شود، از دو حال خارج نیست یا «مؤمن» مشتق از فعل ایمان است، که در این صورت پس از ارتکاب کبیره همچنان این نام بر او صادق است و او فاعل ایمان شمرده مى‏شود، یا اینکه مؤمن از معنایى که براى آن وضع شده عرفاً یا شرعاً منتقل شده و به معناى کسى است که استحقاق ثواب دارد. در این صورت نیز، باز نام مؤمن بر او صادق است؛ زیرا او مستحق ثواب است و گناه، بر مبناى نفى تحابط، موجب اسقاط و بطلان ثواب نیست.^۶ در تعریف ایمان نیز سید مرتضی آن را تصدیق قلبی می‏داند^۷ که از این جهت با تعریف احتمالی نوبختیان از ایمان هماهنگ است.