در فعل انسان دخیل می‏دانند؛^۱ اما شیخ ‏مفید، در تقابل با اندیشه عموم متکلمان امامی مدرسه کوفه، مشیت الهی را در اعمال انسان دخیل نمی‏داند و فاعل افعال انسان را تنها خود او می‏داند.^۲

سید مرتضی تعریف قدرت به سلامت اعضا را مردود دانسته و به نقد آن پرداخته است^۳ و آن‌گونه که علامه حلی به سید مرتضی نسبت داده، او بر این باور است که قدرت آن حالت و ویژگی در موجود زنده است که برای او، در صورت فقدان موانع، امکان انجام دادن فعل را فراهم می‏آورد.^۴ از این رو، وی تعریفی متفاوت با تعریف استادش مفید و نوبختیان ارائه داده است.

می‏توان ادعا کرد که اندیشه نوبختیان در باب استطاعت، در مجموع به میراث کلامی ‏امامیه که غالباً از اختیار معتزلی گریزان بوده‏اند، نزدیک‏تر است.^۵

ایمان و اسما و احکام

بنو‏نوبخت معتقد بودند کسانی که به خدا و پیامبر ایمان آورده و به آنچه پیامبر از سوی خدا آورده معتقدند، هرچند مرتکب گناهان بزرگ شوند، باز به‏طور مطلق بر آنان نام مؤمن اطلاق می‏شود.^۶ با توجه به‏ اینکه نوبختیان معتقد به احباط‌اند،^۷ علی‌القاعده نباید مرتکب معاصی کبیره را مؤمن بدانند، مگر اینکه بگوییم نوبختیان عمل را رکن ایمان نمی‏دانند، بلکه ‏ایمان را معرفت و تصدیق قلبی و اقرار به لسان می‏دانند و از این جهت در نتیجه احباط با معتزله مخالفت کرده‏اند و از آنجا که نوبختیان معرفت اضطراری را ممکن می‏دانند، قاعدتاً نمی‏توانند معرفت را در تعریف ایمان داخل کنند، چون بر آن ثواب بار می‏شود. بنابراین، آنها باید ایمان را احتمالاً تصدیق بدانند و از آنجا که تصدیق لسانی در زمره اعمال است، بسیار محتمل است که آنان ایمان را تصدیق قلبی تعریف کرده باشند. دیدگاه نوبختیان درباره مسلمان مرتکب کبیره با دیدگاه معتزله ـ که او را نه کافر می‏خواندند نه مؤمن، بلکه فاسق می‏نامیدند و به منزلة بین‌المنزلتین معتقد بودند ـ^۸ در تضاد و به دیدگاه مرجئه نزدیک است.^۹

دارد؛ از همین رو، برخی به‌اشتباه یا از روی غرض وی را به جبر متهم کرده‏اند؛^۱ البته بزرگانی چون سید مرتضی این ادعا را مردود دانسته‏اند.^۲ بنابراین می‏توان گفت بنو‏نوبخت در بحث استطاعت علاوه بر رد کردن دیدگاه مجبره، با معتزله نیز مخالفت کرده‏اند و دیدگاه هشام ‏بن ‏حکم الگوی فکری آنان بوده ‏است. این دیدگاه درباره ابو‏سهل تردیدآمیز است، اما از آنجا که معتزله و غیر آنان، ابو‏سهل و ابو‏محمد را بدون اینکه بین آنان در «عدل» تمایزی بنهند، اهل عدل دانسته‏اند،^۳ احتمال می‏رود اندیشه ابو‏سهل و ابو‏محمد هر دو در باب استطاعت مانند هشام بوده، اما دیدگاه هشام ‏بن ‏حکم را به گونه‏ای تقریر می‏کردند که به جبر نینجامد.

شیخ‏ مفید در باب استطاعت، دیدگاهی متفاوت با دیدگاه نوبختیان ارائه می‌دهد و می‏گوید: استطاعت در حقیقت همان صحت و سلامت است. هر تندرست، قدرتمند و مستطیع است، و چون تندرستى او از میان برود، استطاعت او نیز از میان خواهد رفت. ممکن است کسى توانا (مستطیع) بر انجام دادن فعل باشد، ولى ابزار آن را نیابد، یا در عین استطاعت کسى مانع آن شود که وى فعل مورد نظر خود را به انجام برساند. منع استطاعت را از میان نمى‏برد، بلکه فعل را از میان مى‏برد.^۴

اعتقاد شیخ ‏مفید در باب استطاعت هر‏چند یکی از اقوال معتزله است،^۵ این نظریه پیشینه‌ای در باور برخی از متکلمان امامی مدرسه کوفه، مانند زرارة ‏بن ‏اعین، هشام ‏بن ‏سالم و مؤمن ‏الطاق دارد که معتقد بودند استطاعت پیش از فعل پدید می‏آید و همان تندرستی است.^۶

سید مرتضى نیز ـ بر خلاف ابومحمد نوبختی ـ به استطاعت پیش از فعل باور دارد.^۷ به عقیده او، قدرت بر فعل مقدم است، ولی آن‌چنان ‏که علت معلول را یا سبب مسبب را ضرورى مى‏کند، ایجاب‌کننده فعل نیست؛ زیرا اگر چنین باشد، اختیار قادر در انجام دادن فعل از میان مى‏رود. از این ‏رو، قدرت باید بر فعل مقدم باشد؛ چون قادر براى ایجاد فعل به آن نیازمند است.^۸

اختلاف مهم دیگری که بین شیخ ‏مفید و نوبختیان می‏توان در این باب حدس زد، درباره اعمال بندگان است. نوبختیان از آنجا که در باب استطاعت بر مذهب هشام بوده‏اند، مشیت و اراده خدا را