حجیت خبر واحدِ محفوف به قرائن باورمند بوده‏اند.^۱ شواهدی در دست است که نشان می‏دهد سید مرتضی تفاوت‏هایی با نوبختیان و شیخ مفید داشته ‏است.^۲ سید مرتضی همواره در حجیت اخبار آحاد ‏تردید جدی رواداشته و در اثبات احکام به اجماعات امامیه و قرآن پناه برده است.^۳

توحید و صفات

معتزله و دیگران اندیشه نوبختیان در توحید و صفات را با رأی معتزله در این باب هم‏سو دانسته‏اند و آنها را در شمار «اهل التوحید» شمرده‏ و توحید نوبختیان را با توحید معتزله هم‌رأی دانسته‏اند.^۴ عنوان آثار بنو‏نوبخت در توحید، مؤید این معناست.^۵

در مجموع می‏توان گفت مراد اشعری از گروهی از متکلمان متأخر امامیه که قائل به نفی تشبیه و تجسیم بودند و خدا را فاقد مکان و صورت می‏دانستند و در باب توحید مانند معتزله و خوارج سخن می‌گفتند،^۶ بنو‏نوبخت و برخی دیگر از متکلمان شیعیِ هم‌عصر آنان است.^۷ این گروه از متکلمان امامی در بحث توحید از هر گونه تشبیه و تجسیمی در توحید و صفات دوری جسته‏ و در باب توحید با معتزله‏ هم‏رأی‌اند؛^۸ این در حالی است که آنان به متکلمان امامیه در مدرسه کوفه در باب توحید و صفات، اتهاماتی چون تشبیه و تجسیم را نسبت داده‏اند.^۹

از این رو، می‏توان ادعا کرد از دوران نوبختیان، معتزله و دیگران برداشت متفاوتی از اندیشه‏های کلامی‏ امامیه در باب توحید و عدل داشتند و رویکرد کلامی مدرسه بغداد را متفاوت با رویکرد کلامی مدرسه کوفه و همسو با دیدگاه معتزله در نفی صفات و ردّ هر گونه تشبیه و تجسیم می‏دانستند.

در مقابل معتزله و غیر آنان که همواره متکلمان امامیِ نخستین را به تشبیه و تجسیم متهم می‏کردند، متکلمان امامیه علاوه بر ردّ این اتهامات همواره تأکید داشته‏اند که مبانی اهل توحید همگی برگرفته از امام علی علیه السلام است و معتزلیان‌اند که میراث شیعی را به نام خود منتشر کرده‏اند.^۱۰ اما فارغ از

اضطراری بودن معرفت به هیچ‌یک از غایبات را ممکن نمی‏دانند،^۱ بسیاری از معتزله بصره اضطراری بودن معرفة‏اﷲ و انبیا و دیگر معارف را پذیرفته‏اند.^۲ همچنین به اعتقاد معتزله بصره همه معارفی که با اکتساب حاصل شده‏اند، ممکن است از راه اضطرار حاصل شوند و برخی از معارف اضطراری ممکن است از راه استدلال به دست آیند. همچنین بصریان معرفة‏اﷲ را در آخرت اضطراری می‏دانند.^۳ این دیدگاه به نظریه ابومحمد نوبختی که معتقد بود معرفة‏اﷲ ممکن است به‏طور اضطراری یا اکتسابی حاصل شود، نزدیک‏تر است؛ چون به عقیده معتزله بغداد امکان ندارد معرفتی که اکتسابی است ـ چه در این دنیا و چه در آخرت ـ از طریق اضطرار حاصل شود. آنان اکتساب معرفتی را که از راه اضطرار پدید می‏آید نیز ممکن نمی‏دانستند.^۴

رابطه عقل و وحی و ابزار شناخت

شیخ ‏مفید در تبیین رابطه عقل و وحی، دیدگاه خود و عموم متکلمان امامی تا عصر خویش را بر پایه جدایی‌ناپذیریِ عقل از سمع دانسته که بنا‏بر این اندیشه، عقل در دانش خود و نتایج آن به سمع نیازمند است و از سمعى که غافل را بر چگونگى استدلال آگاه مى‏کند، جدا نیست. شیخ‏ مفید این دیدگاه را در مقابل اندیشه معتزله، خوارج و زیدیه دانسته که معتقدند عقل‌ها مستقل از سمع و توقیف عمل مى‏کنند. در نتیجه این تفکر، امامیه به ضرورت ارسال رسل در ابتدای تکلیف معتقد بودند.^۵ اگر اجماع شیخ‏ مفید را بپذیریم باید بگوییم او در تبیین رابطه عقل و وحی تفاوتی با نوبختیان نداشته و تا زمان وی تحولی در این دیدگاه میان متکلمان امامیه پدید نیامده و نیازمندی عقل به وحی از شاخص‏های کلام امامیه در مقابل کلام معتزلی بوده است. اما سید مرتضی جایگاه بیشتری برای عقل قائل است. از نظر او، عقل در معرفت خداوند مستقل است و به وحی و تنبیه رسولان الهی و امامان نیازی ندارد. او برای اثبات سخن خود، استناد به ادله‏ سمعی را برای کسب معرفت مستلزم دور می‏داند.^۶ این دیدگاه سید مرتضی با اندیشه معتزله هم‌نواست.^۷

همچنین در باب ابزار شناخت، بنونوبخت، مانند جمهور علمای امامیه از جمله شیخ مفید، به