کتاب‏نامه

۱. آمدی، علی بن محمد، ابکار الأفکار فى اصول الدین‏، تحقیق: احمد فرید المزیدى، بیروت: دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۴ ق.

۲. ابراهیم بن نوبخت، ابو اسحاق، الیاقوت فى علم الکلام‏، تحقیق: على اکبر ضیائى، قم: کتابخانه آیة‌اﷲ مرعشى، ۱۳۸۶.

۳. ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‏البلاغة، بیروت: دار احیاء الکتب العربیة.

۴. ابن ادریس حلی، السرائر، قم: انتشارات جامعه مدرسین.

۵. ابن براج، المهذّب‏، قم: جامعه مدرسین.

۶. ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الأخبار فى مناقب إمام الأبرار، قم: مؤسسه انتشارات اسلامى.

۷. ابن شهرآشوب، محمد بن علی، متشابه القرآن و مختلفه‏، قم: بیدار، ۱۳۲۸.

۸. ابن طاووس، رضی‌الدین علی بن موسی، فرج المهموم‏، قم: دار الذخائر.

۹. ابن ندیم، الفهرست‏، ترجمه: رضا تجدّد، کتابخانه ابن سینا، ۱۳۴۳.

۱۰. اردبیلی، احمد، زبدة البیان فى أحکام القرآن‏، مکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.

۱۱. اردبیلی، احمد، مجمع الفائدة و البرهان‏، قم: جامعه مدرسین.

۱۲. اسکافی، محمد بن همام، کتاب التمحیص‏، قم: مدرسة الإمام المهدى.

۱۳. اشعری، علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین‏، تحقیق: محمد محیى‌الدین عبدالحمید، بیروت: المکتبة العصریه، ۱۴۱۹ ق.

۱۴. اقبال آشتیانی، عباس، خاندان نوبختى‏، تهران: کتاب‏خانه طهورى، ۱۳۵۷.

۱۵. الانصاری، مرتضی، فرائد الاصول‏، قم: مجمع الفکر الإسلامى، ۱۴۱۹ ق.

۱۶. الانصاری، مرتضی، کتاب الصلاة، قم: مؤسسه باقرى.

مسائل فرعى کلامى، اختلاف نظر و تفاوت موضع هم داشته‏اند. در مجموع، مى‏توان آموزه‏هاى اختلافىِ مفید با نوبختیان را با رده‏بندى موضوعى، شامل برخى مسائل فرعىِ نبوت و امامت، برخى زیرشاخه‏هاى وعد و وعید، برخى مسائل آموزه اسما و احکام و دو بحث از امور عامه کلام دانست.

در سنجش این اختلافات، با آراى عالمان سده‏هاى پسین امامیه، این امر کاملًا روشن است که در روند مباحث سنتى کلام، برخى مسائل اختلافى، مانند موافات (زوال‏ناپذیرى ایمان حقیقى) به سود دیدگاه نوبختیان انجامیده و برخى، مانند منع صدور معجزه از امامان علیهم السلام و منع هم‏سخنى امامان با فرشتگان ـ که موضع نوبختیان بوده است ـ از همان آغاز و بى‌هیچ ملاحظه‏اى در پى استدلال‏هاى کلامى عالمان پس از مفید رنگ باخته است.

در بررسى اختلافات بر پایه متون حدیثى‏ کافى‏ چنین مى‏نماید که در برخى موارد، مى‏توان دیدگاه صریحى را به سود یا زیان یکى از طرفین استفاده کرد.

در برخى موارد، برداشت هر دو طرف اختلاف از احادیث‏ کافى‏، امکان‏پذیر مى‏نماید. چرخش موضع عالمان امامى پس از سده‏ها در مسائلى مانند تعریف کبیره و صغیره و موافات مى‏تواند دلیل بر این امر باشد.

سخن آخر آنکه به نظر مى‏رسد در ضرورت مطالعات مقایسه‏اى در کلام و نیز تحلیل و ارزیابى آموزه‏هاى کلامى بر پایه نصوص دینى، نباید تردید روا داشت؛ چرا که از رهگذر بررسى هریک از آموزه‏هاى اختلافى، خاستگاه، مبانى و ادله آن آموزه، روشن مى‏شود و با بررسى سیر تاریخى آن، فراز و نشیب و دگرگونى‏هاى آن آشکار مى‏گردد. آگاهى از ماجراى مباحث کلامى فِرَق در کشاکش تعاملات مذهبى و تنازعات فرقه‏اى، به روشن شدن حقیقت مدد مى‏رسانَد.

سرانجام باید گفت که بازشناسى و ارزیابى آموزه‏هاى کلامى، با تکیه بر متون‏ دینى، میزان اثرپذیرىِ مستقیم یا غیر مستقیم متکلمان از آنها و میزان هماهنگى آموزه‌هاى کلامى و فرقه‏اى را با نصوص دینى، معلوم مى‏دارد و آگاهى از این امر ما را به تنقیح مبانى و استنباط درست‏تر از متون رهنمون مى‏گردد. از منظر روش‏شناسى مطالعات اسلامى نیز این مطلب مهم است. براى نمونه، دیدیم که رویکرد کلامى به یک مسئله، با رویکرد فقهى یا روایى مى‏تواند به نتایج متفاوتى بینجامد. چنان‌که به نظر مى‏رسد در بحث نسبى بودن یا نبودن کبائر^۱ یا مفهوم ایمان، این اتفاق رخ داده است. از زاویه دیگرى مى‏توان به این موضوع نگریست: تفاوت در مبانىِ کلامى مى‏تواند در نتیجه اجتهاد در متون دینى و استنباط‌هاى کلامى و حتى فقهى اثرگذار باشد.