قَالَ مَا لَاَیقبَلُ اﷲ شَیئاً إِلَّا بِهِ قُلتُ وَ مَا هُوَ قَالَ الإِیمَانُ بِاﷲ الَّذِى لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ أَعلَى الأَعمَالِ دَرَجَةً وَ أَشرَفُهَا مَنزِلَةً وَ أَسنَاهَا حَظّاً قَالَ قُلتُ: أَ لَاتُخبِرُنِى عَنِ الإِیمَانِ أَ قَولٌ هُوَ وَ عَمَلٌ أَم قَولٌ بِلَا عَمَلٍ فَقَالَ الإِیمَانُ عَمَلٌ کُلُّهُ وَ القَولُ بَعضُ ذَلِکَ العَمَلِ بِفَرضٍ مِنَ اﷲ بَیَّنَ فِى کِتَابِهِ وَاضِحٍ نُورُهُ ثَابِتَةٍ حُجَّتُهُ یشهَدُ لَهُ بِهِ الکِتَابُ وَ یَدعُوهُ إِلَیهِ قَالَ قُلتُ صِفهُ لِى جُعِلتُ فِدَاکَ حَتَّى أَفهَمَهُ قَالَ الإِیمَانُ حَالَاتٌ وَ دَرَجَاتٌ وَ طَبَقَاتٌ....^۱

دیگر اختلافات‏

اختلاف دیگر شیخ مفید با نوبختیان در دو آموزه مربوط به «اللطیف من الکلام» (امور عامه و مباحث مقدماتى کلام) است. یکى از آن دو، سبب فناى جواهر و دیگرى، تعریف مکان است. از نظر شیخ مفید، بقا بر جواهر جایز است و جواهر، پس از به وجود آمدن، تنها با رفع بقا از آنها، از جهان فانى مى‏شوند و از بین مى‏روند. این، رأى کلىِ بیشترِ یگانه‏پرستان و مذهب ابوالقاسم بلخى است. درباره سبب فناى جواهر، ابوعلى جبایى و پسرش ابوهاشم و آل نوبخت از امامیان و پیروان آنان دیدگاهى مخالف دارند.^۲ از منظر شیخ مفید، مکان عبارت است از آنچه از تمام جهات شى‏ء را احاطه کرده و حرکت جواهر، تنها در اماکن صحیح است. این، مذهب ابوالقاسم بلخى و دیگر بغدادیان و گروهى از متکلمان پیشین است. جبایى و پسرش و نوبختیان و منسوبان به کلام، از اهل جبر و تشبیه، مخالف این دیدگاه‏اند.^۳ با توجه به اینکه کلام‌پژوهان دیدگاه‏هاى مختلفى درباره سبب فناى جواهر و تعریف مکان طرح کرده‌اند، دیدگاه نوبختیان، مشخصاً دانسته نیست تا بررسى شود.

نتیجه‌گیری‏

این نوشتار به مناسبت نکوداشتى از مرزبان بزرگ معارف شیعه، ثقة الاسلام کلینى ـ‌‌رضوان اﷲ علیه ـ و یادکردى ارج‏گزارانه از کتاب ماندگار او نگارش یافت؛ کتاب ارجمندى که احادیث آن را مى‏توان نمایانگر مبانى، آموزه‏ها و اندیشه‏هاى خدامحورانه و خردگرایانه شیعه در دو مقام «شناخت» و «عمل» براى انسان‏هاى اندیشه‏ورز و حقیقت‌جو دانست. بررسى اختلافات کلامىِ شیخ مفید با متکلمان آل‏نوبخت ـ که در این مقال از آن سخن رفت ـ بخشى از تاریخ کلام شیعه است. این‏ بزرگان، باوجود وابستگى کامل به آموزه‏هاى مکتب امامیه و برخوردارى از اشتراکات فراوان در اصول اعتقادى، در برخى

ِالأَرکَانِ وَ الإِیمَانُ بَعضُهُ مِن بَعضٍ وَ هُوَ دَارٌ وَ کَذَلِکَ الإِسلَامُ دَارٌ وَ الکُفرُ دَارٌ فَقَد یکُونُ العَبدُ مُسلِماً قَبلَ أَن یکُونَ مُؤمِناً وَ لَایکُونُ مُؤمِناً حَتَّى یکُونَ مُسلِماً فَالإِسلَامُ قَبلَ الإِیمَانِ وَ هُوَ یُشَارِکُ الإِیمَانَ فَإِذَا أَتَى العَبدُ کَبِیرَةً مِن کَبَائِرِ المَعَاصِى أَو صَغِیرَةً مِن صَغَائِرِ المَعَاصِى الَّتِى نَهَى اﷲ عزّ و جلّ عَنهَا کَانَ خَارِجاً مِنَ الإِیمَانِ سَاقِطاً عَنهُ اسمُ الإِیمَانِ وَ ثَابِتاً عَلَیهِ اسمُ الْإِسْلَامِ فَإِنْ تَابَ وَ اسْتَغْفَرَ عَادَ إِلَى دَارِ الْإِیمَانِ وَ لَایخرِجُهُ إِلَى الْکُفرِ إِلَّا الْجُحُودُ وَ الِاسْتِحْلَالُ أَن یَقُولَ لِلْحَلَالِ هَذَا حَرَامٌ وَ لِلحَرَامِ هَذَا حَلَالٌ وَ دَانَ بِذَلِکَ فَعِندَهَا یکُونُ خَارِجاً مِنَ الإِسلَامِ وَ الإِیمَانِ دَاخِلًا فِى الکُفرِ.^۱

امام باقر علیه السلام در تبیین تفاوت ایمان و اسلام مى‏فرماید:

۰.الإِیمَانُ مَا استَقَرَّ فِى القَلبِ وَ أَفضَى بِهِ إِلَى اﷲ عزّ و جلّ وَ صَدَّقَهُ العَمَلُ بِالطَّاعَةِ ﷲ وَ التَّسلِیمِ لِأَمرِهِ، وَ الإِسلَامُ مَا ظَهَرَ مِن قَولٍ أَو فِعلٍ وَ هُوَ الَّذِى عَلَیهِ جَمَاعَةُ النَّاسِ مِنَ الفِرَقِ کُلِّهَا وَ بِهِ حُقِنَتِ الدِّمَاءُ وَ عَلَیهِ جَرَتِ المَوَارِیثُ....^۲

احادیث زیر، بر جزئیت عمل در ایمان تصریح دارند:

۰.عَن أَبِى‌الصَّبَّاحِ الکِنَانِیِّ عَن أَبِی‌جَعفَرٍ علیه السلام: قَالَ قِیلَ لِأَمِیرِالمُؤمِنِینَ علیه السلام مَن شَهِدَ أَن لَا إِلَهَ إِلَّا اﷲ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اﷲ صلی الله علیه و آله کَانَ مُؤمِناً قَالَ فَأَینَ فَرَائِضُ اﷲ قَالَ وَ سَمِعتُهُ یقُولُ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یقُولُ لَو کَانَ الإِیمَانُ کَلَاماً لَم ینزِل فِیهِ صَومٌ وَ لَاصَلَاةٌ وَ لَاحَلَالٌ وَ لَاحَرَامٌ قَالَ وَ قُلتُ لِأَبِى‌جَعفَرٍ علیه السلام: إِنَّ عِندَنَا قَوماً یقُولُونَ إِذَا شَهِدَ أَن لَا إِلَهَ إِلَّا اﷲ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اﷲ صلی الله علیه و آله فَهُوَ مُؤمِنٌ قَالَ: فَلِمَ یضرَبُونَ الحُدُودَ وَ لِمَ تُقطَعُ أَیدِیهِم وَ مَا خَلَقَ اﷲ عزّ و جلّ خَلقاً أَکرَمَ عَلَى اﷲ عزّ و جلّ مِنَ المُؤمِنِ....^۳

۰.عَن أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: الإِیمَانُ إِقرَارٌ وَ عَمَلٌ وَ الإِسلَامُ إِقرَارٌ بِلَا عَمَلٍ.^۴

بر اساس حدیث زیر، ایمان به خداوند، سراسر عمل و برترین اعمال نزد خدا و مایه پذیرش اعمال دیگر است:^۵

۰.أَبُوعَمرٍو الزُّبَیرِىُّ عَن أَبِى‌عَبدِاﷲ علیه السلام قَالَ قُلتُ لَهُ أَیُّهَا العَالِمُ أَخبِرنِى أَىُّ الأَعمَالِ أَفضَلُ عِندَاﷲ