«بَابُ أَنَّهُ لَایعْرَفُ إِلَّا بِه» راه خداشناسى را به معرفت خدا با خدا منحصر کرده است.^۱ «بَابُ الْهِدَایةِ أَنَّهَا مِن اﷲ عزّ و جلّ» و «بَابُ الْبَیانِ و التَّعْرِیفِ و لُزُومِ الْحُجَّه»، خداشناسى را فعل و صُنع خدا دانسته است.^۲ امام صادق علیه السلام در حدیثى مى‏فرماید: «إِنَّ اﷲ احتَجَّ عَلَى النَّاسِ بِمَا آتَاهُم و عَرَّفَهُم».^۳

از آن حضرت رسیده است: «لَیس ﷲ عَلَى خَلقِهِ أَن یعرِفُوا و لِلخَلقِ عَلَى اﷲ أَن یعَرِّفَهُم و ﷲ عَلَى الخَلقِ إِذَا عَرَّفَهُم أَن یقبَلُوا».^۴

میرزا رفیعا قزوینى در ذیل حدیث پیش‌گفته نوشته است:

یعنى معرفت بر ایشان واجب نیست؛ زیرا معرفت، صُنع خداست، نه کار آنان. شیخ انصارى نیز شناخت خدا پیش از تعریف الهى را غیر ممکن دانسته است.^۵ احادیثى که در ابواب مربوط به عوالم پیشین، مانند «بَابُ فِطرَةِ الخَلقِ عَلَى التَّوحِید»، «بَابُ کَیفَ أَجَابُوا وَ هُم ذَرٌّ»، «بَابُ طِینَةِ المُؤمِنِ وَ الکَافِر» و «بَابٌ فِى أَنَّ الصِّبغَةَ هِی الْإِسْلَام» که در کتاب ایمان و کفر کافى‏ آمده‏اند نیز بیانگر فطرى بودن خداشناسى و توحیدند.^۶

۰.عن عَبدِاﷲ بنِ سِنَانٍ عَن أَبِى‌عَبدِاﷲ علیه السلام قَالَ: سَأَلتُهُ عَن قَولِ اﷲ عزّ و جلّ: (فِطْرَتَ اﷲ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیها)^۷ مَا تِلکَ الفِطرَةُ قَالَ: هِی الْإِسْلَامُ فَطَرَهُمُ اﷲ حِینَ أَخَذَ مِیثَاقَهُمْ عَلَى التَّوْحِیدِ (أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ)^۸ وَ فِیهِ الْمُؤْمِنُ وَ الْکَافِرُ.^۹

زراره مى‏گوید: از امام صادق علیه السلام درباره آیه‏ (فِطْرَتَ اﷲ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیها) پرسیدم؛ فرمود: «فَطَرَهُم جَمِیعاً عَلَى التَّوحِیدِ».^۱۰

در ابواب و مواضع دیگرى از کتاب توحید کافى‏ نیز در این باره، احادیثى به چشم مى‏خورد. ابوهاشم جعفرى مى‏گوید: از امام جواد علیه السلام درباره معناى واحد پرسیدم؛ فرمود:

براى بررسى اختلافات مفید با نوبختیان در این موضوع، لازم است که آموزه‏هاى اختلافى را از هم تفکیک و هریک را جداگانه بررسی کنیم. چنان‌که یاد شد، نوبختیان، بر خلاف دیدگاه شیخ مفید، به سه گزاره کلامى زیر اعتقاد دارند:

یک. بسیارى از کفار به خداى متعال شناخت دارند

به نظر مى‏رسد که درباره شناخت خداى متعال در متون دینى، با دو دسته نصوص روبه‌رو هستیم. در بسیارى از آیات قرآن کریم‏^۱ و احادیث‏ الکافى ـ و منابع‏دیگر ـ «معرفت اﷲ» امرى فطرى و موهوبى شمرده شده است. بر پایه آموزه معرفت فطرى مى‏توان گفت که کفار نیز به خدا شناخت دارند؛ زیرا اصولاً ایمان یا کفر به خداوند، متأخّر از شناخت اوست.^۲ خداى منان، با اعطاى معرفت فطرى به انسان‏ها ایشان را از کسب و تحصیل آن بى‌نیاز کرده و فقط ایمان به خود را موضوع تکلیف قرار داده است. به دیگر سخن، از منظر متون دینى، تعریف خدا (/ هدایت) فعل و صنع خداست و پذیرش و التزام به آن (/ اهتدا / ایمان) یا نپذیرفتن آن (/ کفر)، فعل اختیارى انسان است.^۳

با توجه به فراوانى احادیث‏ کافى‏ در این زمینه، ابواب مربوط به موضوع را با نمونه‏هایى از احادیث نشان مى‏دهیم: