ابوالقاسم حسین بن روح نوبختى، سومین نائب خاص حضرت حجت علیه السلام نیز از این خاندان بوده است. ابن طاووس، رجال آل نوبخت را از اعیان امامیه دانسته و از شمارى از اخترشناسان ایشان یاد کرده است.۱ چنان‌که از گزارشهاى شیخ مفید آشکار است، متکلمان آل نوبخت، در آراى کلامى خود، پیروانى هم داشتهاند.۲
از رجال نامدار این خاندان مىتوان از ابوسهل اسماعیل بن على بن اسحاق بن ابى‌سهل بن نوبخت یاد کرد که از برجستهترین متکلمان این خاندان بوده است. نجاشى وى را پیشواى متکلمان و صاحب شوکت دینى و دنیوى دانسته است. وى آثار بسیارى در موضوعات گوناگون کلامى نگاشته بوده است. نجاشى آورده که کتاب التنبیه فى الإمامة وى را نزد شیخ مفید خوانده است.۳ دیگر عالم بزرگ این خاندان، ابومحمد حسن بن موسى نوبختى، خواهرزاده ابوسهلِ پیش‌گفته است که متکلم برجسته امامیه در پایان سده سوم هجرى و سالهاى آغازین سده چهارم بوده است. نجاشى کتاب الآراء و الدیانات وى را کتابى نیکو و حاوى دانشهاى بسیار یاد کرده که آن را نزد شیخ مفید فراگرفته است. از دیگر آثار پرشمار وى مىتوان از این عناوین نام برد: فرق الشیعه، الجامع فى الإمامه، الردّ على الواقفه، الردّ على اهل المنطق، الردّ علی اصحاب المنزلة بین المنزلتین و الردّ على الغلاة.۴
از دیگر افراد این خاندان، ابواسحاق ابراهیم بن نوبخت، نویسنده الیاقوت است که در منابع رجالى و کتابشناختىِ متقدّم، از او یاد نشده است و گویا پس از شیخ مفید مىزیسته و بر این پایه، ارجاعات و اشارات مفید به نوبختیان وى را در بر نمی‌گیرد.۵
این نوشتار بر آن است تا ابتدا تصویر دقیقى از موضوعات و مسائل اختلافىِ نوبختیان با شیخ مفید نشان دهد. سپس با استناد به احادیث کافى به بررسى آنها بپردازد۶ تا از رهگذر آن، افزون بر
1.. ر.ک: ابن طاووس، فرج المهموم، ص۴۰، ۱۲۵، ۱۳۱ و ۱۳۲.
2.. شیخ مفید، أوائل المقالات، ص۹۶، گفتار ۸۷.
3.. نجاشى، الفهرست، ص۳۱، شمارۀ ۶۸. نیز، ر.ک: طوسى، الفهرست، ص۴۸، شمارۀ ۳۶؛ ابن ندیم، الفهرست، ص۳۳۰.
4.. نجاشى، همان، ص۶۳، شمارۀ ۱۴۸؛ نیز، ر.ک: طوسى، همان، ص۹۶، ش ۱۶۱؛ ابن ندیم، همان، ص۳۳۱.
5.. دربارۀ نویسندۀ الیاقوت، گفتنى است که اقبال آشتیانى، با استناد به شواهدى، روزگار وى را نیمۀ اوّل سدۀ چهارم هجرى دانسته است (ر.ک: عباس اقبال آشتیانى، خاندان نوبختى، ص۱۶۶ و ۱۶۷). از سوى دیگر، مادلونگ احتمال داده که این اثر، یک یا دو قرن پس از تاریخى که اقبال ذکر مىکند، نوشته شده باشد. استدلال وى، ناهماهنگى دیدگاههاى او با آراى خاص نوبختیان است که مفید، گزارش کرده است (مادلونگ، مکتبها و فرقههاى اسلامى در سدههاى میانه، ص۱۲۲). نگارنده به این موارد در متن مقاله، به صورت مستند اشاره کرده است. محقّق کتاب الیاقوت نیز بر این باور است که وى در دورۀ بین نیمۀ دوم سدۀ پنجم تا نیمۀ نخست سدۀ هفتم مىزیسته است (ر.ک: ابن نوبخت، الیاقوت فى علم الکلام، مقدمه محقق، ص۱۷).
6.. با توجه به اینکه شیخ مفید، به تصریح خود، در گزینش آرا و مواضع کلامى، به احادیث اهل بیت علیهم السلام عنایت داشته است، مطالعۀ حاضر را مىتوان استنادیابىِ آراى مفید نیز به شمار آورد. عنوان باب چهارم کتاب أوائل المقالات این است: «وصف ما أجتبیته أنا من الاصول نظراً و وفاقاً لما جاءت به الآثار عن أئمّة الهدى من آل محمد صلی الله علیه و آله و ذکر من وافق ذلک مذهبه من أصحاب المقالات» (همان، ص۵۱). یاد آور مىشود که این باب، شامل گفتار هجدهم به بعد أوائل المقالات است.
