بغداد تحت شعاع آن مراکز قرار گرفت. از آنجا‏ که بغداد به دلیل اوضاع اجتماعی مطلوب سیاسی و اجتماعی محلی مناسب برای عرضه و نشر حدیث امامیه به شمار می‏آمد، محدثان فراوانی ـ تقریباً در نیمه اول سده چهارم هجری ـ از شهرهای شیعه‌نشین برای انتشار و تبادلات حدیثی سرازیر بغداد شدند. در این میان، فعالیت حدیث‏گرایان دو مرکز حدیثی کوفه و قم در بغداد بیش از پیش آشکار بود..

۶. با بازکاوی مرکز حدیثی بغداد می‏توان دریافت که حدیث‌گرایان قمی تأثیر فراوانی بر حوزه حدیثی بغداد داشته‏اند و فضای حدیثی بغداد در برهه‏ای (نیمه سده چهارم هجری) تحت تأثیر حدیث‏گرایی قمیان قرار گرفت. در اوائل قرن چهارم هجری محدثان قمی به‌تدریج برای عرضه حدیث امامیه و بعضاً برای اخذ حدیث روانه بغداد شدند. کسانی مانند احمد بن ‏ادریس اشعری، علی بن ‏بابویه قمی و شیخ کلینی و حتی ابن ‏ولید قمی آغازگر این حرکت در نیمه دوم غیبت صغرا به شمار می‏روند و با سکونت ابن ‏قولویه قمی و ابن ‏داوود قمی در بغداد نقش حدیث‏گرایان قمی بیش از پیش پررنگ شد. این روند با سفر محدثانی چون شیخ صدوق و برادرش حسین بن ‏علی بن ‏بابویه به بغداد به نقطه نهایی خود رسید. بنابراین می‏توان گفت که در نیمه سده چهارم هجری زمام جریان حدیثی بغداد در دست مشایخ قمی‏تبار مقیم بغداد قرار داشته و جریان حدیث‏گرایی قم ـ در بخش پایانی حیاتش – در بغداد ادامه حیات داده است.

۷. بنیانگذاران و دانش‏آموختگان مدرسه کلامی و حدیثی بغداد ـ از شیخ مفید و ابن ‏غضائری تا سید مرتضی و شیخ طوسی ـ همگی به نوعی میراث‏بر حدیثی مشایخ قمی و جریان حدیثی قم به شمار می‏روند. از این روست که کتاب‌های روایی نگاشته شده در مدرسه بغداد مشحون از روایات قمیان است و در طریق اغلب روایات دو کتاب مهم تهذیب الاحکام و الاستبصار شیخ طوسی مشایخ قمی قرار گرفته‏اند. بغدادیان به دلیل پالایش دقیق و تنظیم روشمند حدیث قمی‏ها بدان توجه فراوانی نشان دادند. در حوزه رجال‏شناسی و علم‏الحدیث نیز عالمان مکتب فکری بغداد تا حد بسیار تحت تأثیر حدیث‏گرایان قمی قرار گرفتند و با معیارهای مورد قبول قمی‏ها به سنجش راویان می‏پرداختند. از این رو، بسیاری از میراث‌های حدیثی سایر طیف‏های حدیثی بغداد در آثار عالمان مدرسه بغداد انتشار نیافته است.

۸. متکلمان مکتب کلامی بغداد مانند شیخ مفید و سید مرتضی از نزد مشایخ محدث قمی حدیث فرا گرفتند و از طریق آنان به منابع حدیثی و حتی کلامی امامیه دست یافتند؛ با این حال، با توجه به داشتنِ رویکرد کلامی ـ احیاناً تأثیر پذیرفته از معتزله ـ به نظر‏گاه‏های مشایخ قمی در فهم حدیث تن در ندادند و با رویکردی عقل‏گرایانه تبیین‏های جدیدی از میراث حدیثی ارائه کردند؛ حتی

نسل‏های بعدی انتقال یافت. گفتنی است برخی از نویسندگان این مدرسه در راستای دیدگاه کلامی خویش، آثاری حدیثی پدید آوردند. در این زمینه می‏توان به کتاب تحف العقول ابن‏ شعبه حرّانی اشاره کرد.

نتیجه‌گیری

۱. با انتقال اصحاب برجسته ائمه علیهم السلام در اوائل قرن سوم به بغداد، و با کوشش آنها مرکز حدیثی بغداد شکل گرفت. این مرکز حدیثی در نیمه اول سده سوم هجری با حضور و فعالیت‏های اصحاب صاحب‏نام امامیه به‌قدری اهمیت یافته بود که عمدتاً حدیث امامیه در این دوره از بغداد به سایر مناطق امامی‏نشین مانند قم، خراسان و ماوراءالنهر و حتی کوفه انتقال می‏یافت.

۲. در کانون حدیثی بغداد ـ در بغداد اول ـ دو خط حدیثی فعال بوده‏اند: طیفی به محمد بن‏ ابی‏عمیر بغدادی، از اصحاب ممتاز امام کاظم علیه السلام و امام رضا علیه السلام، گرایش داشتند. می‏توان گفت این طیف جریان محدثان و محدث‌متکلمان کوفه را در بغداد نمایندگی می‏کرد. گروهی نیز تحت تأثیر یونس بن ‏عبدالرحمن، شاگرد هشام بن ‏حکم، از متکلمان و فقهایی نامور امامیه بوده‏اند. شاگردان یونس به‌ویژه شخصیت سرشناسی چون محمد بن ‏عیسی بن ‏عبید در حوزه حدیثی بغداد نقش‌آفرین بوده‏اند.

۳‌. با شکل‏گیری حوزه حدیثی بغداد و فعالیت اصحاب برجسته امامیه در آنجا ـ در دوره حضور ـ آثار حدیثی فراوانی در بغداد تولید شد. افزون بر نوشته‏های تک‏نگاری، برای نخستین بار در تاریخ امامیه کتاب‏های جامع حدیثی در بغداد تدوین گردید. این آثار تدوین شده با ورود به دیگر مناطق امامی‏نشین مانند قم، درشکل‌گیری و غنی‌سازی حوزه حدیثی آن نواحی کمک شایانی کرد. همچنین در این دوره خاندان‏های مهمی از امامیه مانند خاندان آل یقطین و آل خانبه در بغداد حضور داشتند که در ترویج و گسترش حدیث در مرکز حدیثی بغداد نقش‌آفرین بودند.

۴‌. کانون حدیثی امامیه در بغداد پس از نیم قرن فعالیت سرانجام در اواخر نیمه اول سده سوم هجری و در آستانه غیبت صغرا بر اثر تنگناهای سیاسی و فشارهای خلفای عباسی خاصه متوکل بر شیعیان عراق، به‌ویژه بغدادیان، به افول گرایید.

۵. با افول جریان حدیثی در بغداد و تشدید فشارها بر طائفه امامیه، تقریباً به مدت نیم قرن (نیمه دوم سده سوم هجری) فعالیت‏های حدیثی امامیه در بغداد به محاق رفت. البته محدثانی در آنجا حضور داشته‏اند ولی فعالیت‏ها و تلاش‏های حدیثی آنان مشهود و شایان توجه نیست. اما در اواخر سده سوم هجری رفته‏رفته کانون حدیثی بغداد جانی تازه گرفت که این امر مرهون تلاش‏های محدثان سایر مراکز حدیثی امامیه به‌خصوص کوفه و قم بوده است. تا حد زیادی در این دوره حوزه حدیثی