هم‌نشین وی در عراق بر مذهب امامیِ او خرده می‏گرفتند.^۱ به هر روی، به نظر می‏رسد که با توجه به فرافکنی‏های مذهبی معتزله بر ضد امامیه و از سوی دیگر، قرابت زیاد معتزله، به‏ویژه معتزله بغداد با زیدیه، ابوزید بلخی به سوی مذهب زیدیه روی‏گردان شده است.

نتیجه‌گیری

با توجه به مباحثی که مطرح شد، دو گروه مهم تشیع، یعنی زیدیه و امامیه، در دوره یاد‏شده در عرصه‏های مختلف اجتماعی، سیاسی و فرهنگی روابط گسترده‏ای با هم داشتند. قرابت‏های خانوادگی، اشتراک‏‏های مذهبی و وجود دشمن مشترک را می‏توان از مهم‌ترین عوامل این همکاری و هم‌گرایی دانست. این دو گروه مذهبی در دوران حکومت آل بویه بیش از پیش به یکدیگر نزدیک شدند و در حوزه‏های گوناگون به تعامل پرداختند؛ چه آنکه سیطره دولت شیعی‏مذهب آل بویه بر اکثریت اهل‏سنت، انسجام و تعامل اجتماعی و سیاسی گروه‏های اقلیت شیعه را ضروری می‏کرد؛ از این رو، عالمان و نخبگان امامیه بیش از هر زمانی دیگر درصدد همکاری و همراهی با دولت آل ‏بویه زیدی‏مذهب‏ برآمدند، تا جایی که این تعامل به تغییر عقیده نسل دوم بویهیان از زیدیه به امامیه انجامید. افزون بر این، وجود خاندان‏های سرشناس علوی، مانند خاندان آل زباره و ابواحمد موسوی، که شخصیت‏هایی از امامیه و زیدیه را در خود جای داده بود، همکاری اجتماعی دو فرقه زیدیه و امامیه را اجتناب‏ناپذیر می‏کرد. این دو فرقه به دلیل داشتن میراث مشترک عقیدتی، در عرصه علمی نیز تعامل داشتند. در این دوره که عصر شکوفایی علمی مسلمانان قلمداد می‏شود، فرهیختگان زیدی و امامی بیش از پیش به میراث مشترک فرهنگی خویش توجه نشان دادند؛ از این رو، داد و ستد علمی بین دانشوران آن دو مذهب نیز رونق گرفت.

زیدیه و امامیه هرچند در عرصه‏های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، روابط نسبتاً حسنه‏ای برقرار کرده بودند، هریک تمایز مذهبی خویش را حفظ کردند و به استحاله در اصول مذهبی همدیگر تن در ندادند؛ به‌ویژه آنکه زیدیان به سبب بعضی اختلافات با امامیه، درصدد هویت‏سازیِ عقیدتی جدیدی بودند؛ از این رو، آنان به این تمایزگذاری مذهبی توجه جدی نشان ‏دادند و تنش‏های مذهبی را با امامیه در عرصه گفت‏وگوهای علمی و ردّیه‏نویسی دنبال‏ کردند؛ به‌ویژه در دوره‏ای که امامیان در تحیر اعتقادی پس از غیبت به سر می‏بردند، آنان با مناسب دیدن این فضا و با بهره‏گیری از اندیشه‏های جریان مقتدر معتزله، درصدد فشار وارد کردن بر امامیه برآمدند. اما امامیه در برابر هجمه‏های هم‏تباران زیدی نه‌تنها دفاع کردند، بلکه در برخی مواقع در نقد آنان پیشگام نیز بودند. گفتنی است،

روی‏گردانی برادران هارونی، به‏ویژه المؤید باﷲ ‏هارونی برای اندیشوران امامی ناخوش‏آیند و ناگوار بود؛ از این رو، شیخ ‏مفید او را ناآگاه به عقاید امامیه خواند.^۱ همچنین شیخ طوسی کتاب ارزشمند تهذیب‏الاحکام را به سفارش مفید و برای جلوگیری از این نوع انحراف‏های عقیدتی نوشت.^۲ ابوطالب‏ هارونی نیز برای تغییر دادن عقیده برخی از دانشمندان امامی کوشش می‏کرد. بر اثر تلاش‏های وی، ابوالفرج علی ‏بن ‏حسین ‏بن ‏هندوی قمی(م ۴۲۳ق)، ادیب، فیلسوف و طبیبِ نا‏مدار شیعه به زیدیه پیوست.^۳

ابوزید بلخی، اندیشور پرآوازه اسلامی نیز یکی دیگر از امامیانی است که در این دوره به مذهب زیدیه گرایش پیدا کرد. هرچند درباره مذهب وی اندکی تناقض وجود دارد، با این حال‏ گفته شده است او ابتدا بر مذهب امامیه بوده و پس از مدتی از آن برگشته است.^۴ بنابر گزارش ابوحیان توحیدی، وی پس از مدتی مذهب زیدی خویش را اظهار کرد.^۵ از زمان دگرگونی عقیدتیِ ابو‏زید اطلاع دقیقی در دست نیست، ولی به نظر می‏رسد این تحول عقیده پس از سفر او به عراق صورت پذیرفته باشد؛ چون برخی گزارش‏ها حاکی از آن‌اند که ابوزید بلخی زمانی که بر مذهب امامیه بود، در خلال ‏مسافرتش به عراق ـ ‏در بحبوحه آغاز غیبت صغرا ‏ـ برای امر امامت (یا طلب امام) تحقیق می‏کرده است.^۶ ابو‏زید که او را جزء سه متکلم ممتاز جهان اسلام برشمرده‏اند،^۷ هشت سال‏ در عراق به سر برد و در آنجا نزد دانشمندانی چون یعقوب ‏بن ‏اسحاق کندی(م ۲۵۸ق) تلمذ کرد.^۸ او ظاهراً در آنجا با ابو‏القاسم بلخی، متکلم معتزلی، رابطه برقرار کرده بود و این ارتباط دوستانه در دوران حضورشان در بلخ نیز ادامه داشت.^۹ احتمالاً ابوزید به سبب این هم‌نشینی با ابوالقاسم بلخی معتزلی، به ‏اندیشه اعتزال ‏گرایش پیدا کرد. افزون بر این، ممکن است ارتباطات علمی او با علمای مختلف در عراق در تغییر دیدگاه مذهبی‏اش اثر‏گذار بوده باشد؛ به‏خصوص آنکه برخی از علمای