327
جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد

د. طیف محدثان متهم به غلو و غالیان

جریان غالیان و خط متهم به غلو که بخشی از میراث حدیثی امامیه را در اختیار داشتند، در بغداد فعال بودند و در نقل و انتقال احادیث در محیط علمی این شهر اهتمام می‏ورزیدند. کرخ بغداد، در عصر غیبت صغرا یکی از پایگاه‏های اصلی جریان غالیان و متهمان به غلو به شمار می‏رفته است؛ به‌گونه‏ای که بخش اعظمی از کرخیان تحت اندیشه‌های گروه مخمسه قرار داشته‏اند.۱ افراد مشهوری از متهمان به غلو در بغداد به نقل حدیث اشتغال داشته‏اند. احمد بن ‏هلال عبرتایی یکی از شاخص‏ترین افراد این گروه در منزلش در کرخ جلسه حدیث داشته است که افرادی چون رجاء بن ‏یحیی عبرتایی در آنجا از او حدیث آموخته‏اند.۲ ابوجعفر کرخی از نویسندگان این طیف ظاهراً در بغداد به سر می‏برد. او دو کتاب به نام‌های مقتل ابی‏الخطاب و مناقب ابی‏الخطاب، درباره ابوالخطاب، غالی مطرود، نوشت.۳ او در شناخت رجال حدیث نیز کتاب الممدوحین و المذمومین را نگاشت۴ که نشان اهتمام این خط حدیثی به دانش رجالِ حدیث است. اسحاق بن‏ محمد بصری از برجسته‏ترین افراد متهم به ‏غلو۵ که عیاشی با تعبیر «و هو احفظ من لقیته» از او یاد کرده،۶ نیز در بغداد حضور داشته است. جایگاه حدیثی وی به قدری مهم بوده است که محدث بزرگی چون عیاشی می‏‏کوشیده از روایات وی بهره‏مند شود.۷ بصری می‏کوشید منقولات اسلاف خویش مانند مفضل بن ‏عمر جعفی، از سران جریان متهم به غلو، را انتشار دهد.۸

محدثان این خط فکری با برخی از حدیث‏گرایان متهم به غلو در دیگر مناطق اسلامی نیز مرتبط بودند. تلاش احمد بن ‏نصر نهروانی (از محدثان مشهور عراقی) برای حدیث‏آموزی از ابراهیم بن ‏اسحاق نهاوندی احمری (از شخصیت‏های مشهور متهم به غلو) در نهاوند یکی از این نمونه است.۹ همچنین هم‏فکران این نحله برای دریافت حدیث از سایر نواحی به بغداد می‌آمدند و از

1.. در این باره گفته‏اند: «و کان الکرخیون مخمسة لایشک فی ذلک أحد من الشیعة» (طوسی، الغیبه، ص ۴۱۴).

2.. طوسی، امالی، ص۵۸۷.

3.. نجاشی، رجال، ص ۳۵۰.

4.. همان.

5.. کشی دربارۀ وی می‏نویسد: «غال رکن من أرکانهم» (طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۶۱۳).

6.. طوسی، اختیار معرفة ‏الرجال، ج۲، ص۸۱۳.

7.. همو، امالی، ص ۴۷۹، ۴۸۱ و ۴۹۵.


جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
326

سالگی حدیث‏آموزی را آغاز کرده۱ و تا پایان عمرش به تعلم و تعلیم حدیث اشتغال داشته است.۲ او نزد بسیاری از محدثان اهل سنت از جمله طبری، باغندی، بغوی۳ و از محدثان شیعی مانند حمید بن ‏زیاد نینوایی، کلینی، ابن‏ همام اسکافی و علی بن‏ بابویه حدیث آموخته است.۴ دارقطنی(د۳۸۵ق) محدث شهیر اهل ‏سنت منقولات وی را گزینش کرده بود.۵ با این حال، وی را هم برخی از نویسندگان اهل ‏سنت۶ و هم بسیاری از علمای امامیه تضعیف کرده‌اند.۷

ابن جُلِّین دوری

ابوبکر احمد بن ‏عبداﷲ بن ‏احمد (۲۹۹ ـ ۳۷۹ق) از محدثان موثق امامیه بغداد است.۸ وی از سال۳۱۳ قمری در چهارده سالگی فراگیری دانش حدیث را آغاز کرد.۹ او با محدثان بزرگ اهل‏سنت گفت‌وشنود حدیثی داشته است.۱۰ از مشایخ سنی‌مذهب وی، می‏توان از افرادی مانند ابی‏القاسم بغوی و ابی‏سعید عدوی یاد کرد۱۱ و از امامیان ابن ‏غضائری نزد او روایت فراگرفته است.۱۲ با این همه، روایتی از او در منابع حدیثی امامیه دیده نمی‏شود.

افزون بر افراد یاد شده، محدثان دیگری از این طیف مانند ابن ‏ساربان قمی، ابن‏ مروان کلوذانی، ابوبکر قطان، ابن ‏جندی، ابوالحسن نعالی، ابن ‏اشناس حمامی و ابوبکر عطشی در بغداد حضور داشته‏اند۱۳ که منقولات آنان در مصادر موجود امامی انعکاس نیافته است.

1.. همان، ص۸۷.

2.. نجاشی دربارۀ وی می‏نویسد: «کان سافر فی طلب الحدیث عمره» (نجاشی، رجال، ص ۳۹۶).

3.. خطیب بغدادی، همان، ص۸۶.

4.. زنجانی، الجامع فی الرجال، ج۲، ص۷۳۹.

5.. خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۳، ص۸۷.

6.. همان.

7.. نجاشی، رجال، ص ۳۹۶؛ ابن‏غضائری، رجال،ص۹۸و۹۹.

8.. نجاشی، همان، ص۸۵.

9.. خطیب ‏بغدادی، همان، ج۴ص۴۵۷.

10.. نجاشی، همان.

11..خطیب بغدادی، همان.

12.. طوسی رجال، ص۴۱۷.

13.. خطیب بغدادی، همان ، ج۱۱، ص۳۵۱، ج۱۲، ص۱۶۰، ج۳، ص۸۳، ج۲، ص۴۵۹، ج۳، ص۳۷۹و۳۸۰ و ج۵، ص ۲۸۲؛ ذهبی، میزان الاعتدال، ج۱، ص۵۲۱.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران، زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 39080
صفحه از 657
پرینت  ارسال به