گفتنی است نسل دوم آل بویه مانند عزالدوله و عضدالدوله، نیز به مذهب امامیه روی‏ آوردند و به ائمه اثناعشر‏ علیه السلام اظهار ارادت می‏کردند.^۱ همچنین باید گفت عالمان امامی، به‏ویژه تاج‏العلماء‏ بن‏ ابی‏سعد صیزوری، در تغییر عقیده بویهیان بسیار اثرگذار بودند.^۲

دو. روی‏آوری امامیان به زیدیه

تبلیغات ضد ‏امامی معتزلیان و فرافکنی آنان بر ضد امامیه، به‏ویژه در موضوع امامت، موجب شد بعضی امامی‏مذهبان از باورهای خویش دست بکشند و به مذهب زیدیه معتزلی که قرابت بسیاری با امامیه داشته است، بپیوندند. خزاز قمی، اندیشور نامدار امامیه، در کتاب خود به تلاش‏های بی‏دریغ معتزلیان در دمیدن آتش تحیر امامیان در این زمان اشاره می‏کند.^۳ دانسته است که زیدیان در این دوران در مسائل بسیاری، از معتزلیان اثرپذیرفته بودند؛ لذا با توجه به اختلاف آنان در موضوع امامت با امامیه احتمال‏ دارد آنها با بهره‏گیری از روش‏های تخریبی معتزله بر ضد امامیه، بخشی از امامیانِ متحیر را به تغییر مذهب امامی تشویق کرده باشند.

ابو‏زید‏ علوی(م ۳۲۶ق)، زیدیِ اعتزال‏گرای مقیم منطقه ری^۴ را می‏توان از اثرگذارترین افراد در عرصه تغییر مذهب امامیان برشمرد. او در ری با اندیشوران امامی در حال ‏منازعه علمی بود و در میدان تحول مذهبی امامیان نیز نقش بسزایی ایفا کرد. ممکن است ابوالعباس حسنی، اندیشور زیدی، با تلمذ نزد ابوزید علوی تحت تأثیر تبلیغات ضد امامی وی از مذهب امامیه به زیدیه گرایش یافته باشد.^۵ ابوالعباس نیز با فراگیری اصول عقاید زیدیان معتزلی، در تغییر عقیده برخی از امامیان نقش بسزایی داشت. برادران هارونی از جمله کسانی بودند که با تبلیغات ابوالعباس از امامیه روی برگرداندند و به زیدیه پیوستند.^۶ به نظر می‏رسد در تحول مذهبیِ هارونی‏ها تنها ابوالعباس دخیل نبوده؛ ظاهراً دانش‏آموزیِ آنان نزد یحیی‏ بن‏ مرتضی، نواده امام الهادی الی‏الحق یمنی و ‏متأثر از معتزله‏ در دیلم، در تحول مذهبی‏شان اثر‏گذار بوده است.^۷ افزون بر این، نقش معتزلیانِ غیر زیدی مانند ابو‏عبداﷲ بصری‏ معتزلی و قاضی عبدالجبار‏ معتزلی نیز در تغییر عقیدتی آنها بی‏تأثیر نبوده است.^۸

امامیه پس از غیبت صغرا و نیز سال‏ها پس از غیبت کبرا، در آشفتگی درونی به سر می‏برد. هم‏زمان با این تحولات در داخل امامیه، زیدیان نیز رفته‏رفته بنا به دلایلی ـ ‏که در ادامه بیان خواهد شد ـ از امامیه و حتی از تراث اهل‏بیت علیهم السلام فاصله گرفتند و به گفتمان معتزلی نزدیک شدند.

یک. روی‏آوری زیدیان به امامیه

در این دوره، برخی از عالمان زیدیه با تغییر عقیده زیدی به امامیه پیوستند. سابقه گرایش زیدیان به امامیه به دوران حضور و پیش از این بازهٔ زمانی باز می‏گردد،^۱ اما در این دوره نیز اندکی از علمای زیدی به مذهب امامیه گرایش یافتند، که دلایل آن نامشخص است. ابراهیم‏ بن‏ محمد ثقفی، نویسنده پرتألیف شیعه، از مذهب زیدیه به مذهب امامیه گرایش پیدا کرد.^۲ از چرایی و چگونگی تحول اعتقادی وی اطلاعی در دست نیست، ولی با توجه به اینکه در کوفه می‏زیست،^۳ اثرپذیری وی از امامیه کوفه بعید نیست. ثقفی زمانی که به اصفهان آمده بود، مورد توجه شخصیت‏های علمی قم قرار گرفت، به‌گونه‏ای که برخی از بزرگان مانند احمد‏ بن‏ محمد بن ‏خالد برقی با سفر به اصفهان، او را برای اقامت به قم دعوت کردند.^۴ ابو‏الفضل محمد‏ بن‏ احمد جعفی کوفی، یکی دیگر از دانشمندان شیعه مقیم مصر، از زیدیه به امامیه گروید.^۵ جعفی جایگاه والایی در بین امامیه داشت؛ از این رو، بعضی از محدثان مشهور امامی برای استماع حدیث از او رهسپار مصر گردیدند.^۶ همچنین کتاب مهم فقهی الفاخر وی نیز قرن‏های متمادی مورد توجه و اهتمام فقیهان امامیه قرار داشت.^۷ ابوالحسن علی الادیب، فرزند ناصر اطروش(م ۳۰۴ق) نیز پیرو مذهب امامیه بود. او حتی پدرش ناصر و مذهب زیدیه را هجو کرد.^۸ از چگونگی روی‏آوری او به مذهب امامیه چیزی نمی‏دانیم. ظاهراً الثائر باﷲ ‏‏بن ‏‏مهدی ‏‏بن ‏الثائر باﷲ ثائری، از امامان زیدیه گیلان، نیز در این دوره به امامیه گروید.^۹ از نحوه استبصار وی نیز آگاهی چندانی در دست نیست.