در متن کتاب النقض علی ابی الحسن علی بن احمد بن بشار به عبارات زیر استناد شده است:

۰.و اذا ثبت الحسن و جعفر عندکم تبرأ منه و الامام لایتبرأ من الامام؛ چون ثابت شد که حسن علیه السلام امام است و جعفر نیز از او تبرّى جسته است و امام از امام تبرّى نمى‏جوید.^۱

نخست، باید گفت که در متن نوبختی تنها به جدایی فاصله امام عسکری علیه السلام با جعفر اشاره شده است. در متن ابن قبه نیز مدرسی طباطبایی مطلبی برداشت کرده است که متن آن را بر نمی‏تابد. مدرسی می‏گوید «امام عسکری علیه السلام تا پایان عمر با جعفر به‌کلی متارکه فرمود و دیگر هرگز با وی سخن نگفتند» و حال آنکه ابن قبه می‏گوید که جعفر از امام عسکری علیه السلام برائت جسته است نه آن حضرت از جعفر. به واقع، ترجمه درست و دقیق متن این چنین است: «و چون ثابت شد که امام عسکری علیه السلام امام است جعفر از او تبری جسته و هیچ‌گاه امام از امام تبرّی نمی‏جوید». در این متن سخن از تبرّی است و نه متارکه. افزون بر این، اگر متارکه مرتبه نازله تبرّی دانسته شود ـ بر خلاف برداشت مدرسی ـ جعفر است که از امام حسن عسکری علیه السلام تبری جسته است.

بررسی متن رسائل ابن قبه

اینک به اجمال به رسائل ابن قبه می‌نگریم که مدرسی طباطبایی در پایان کتابش آورده است. به گفته مدرسی رساله نقض الاشهاد «بر اساس نسخه چاپ شده در کمال‏الدین و تمام النعمه، چاپ تهران، ۱۳۹۰، با تصحیح آقای علی‌اکبر غفاری است با چند تصحیح اضافی بر اساس مقابله با چند نسخه دیگر از آن کتاب که در آن طبع مورد مراجعه نبوده است و یکی دو مورد اصلاح قیاسی» است.^۲ با این حال، مدرسی دوازده مورد تصحیح، شش مورد اصلاح قیاسی و سه مورد اضافه کردن و شانزده مورد افتادگی متن، نسبت به نسخه تصحیح مرحوم غفاری، اعمال کرده که بدان اشاره نشده است. در یکی از این موارد افتادگی‏ای نزدیک به دویست و شصت کلمه‏ای، در متن نقض الاشهاد که مدرسی آورده، دیده می‏شود. عبارت حذف شده بعد از بند دوم در صفحه ۲۶۶ کتاب مکتب در فرایند تکامل

سرانجام باید گفت که بر پایه جست‏وجو در آثار ابن قبه، او هیچ اشاره‏ای به حدیث «اثنی عشر» نکرده است، اما برداشتی که مؤلف از این موضوع کرده با منظور ابن قبه هم‌داستان نیست. مدرسی طباطبایی خود در مقدمه کتاب می‏گوید: «آنچه در این دفتر آمده تاریخ فکر است نه تجزیه و تحلیل مبانی عقیدتی یا نقد و بررسی باورهای مذهبی»،^۱ ولی او ـ بر خلاف مبنای خود ـ از تاریخ کلام، گزاره‏های کلامی استنتاج کرده است. او از نبود حدیث اثنی عشر در آثار به ‌جا مانده از ابن قبه، چنین برداشت کرده که شیعیان تصور داشتند سلسله امامت تا پایان جهان ادامه می‏یابد و شماره آنان بسیار بیش از دوازده نفر خواهد بود. این در حالی است که وظیفه مورّخ کلام تنها گزارش سیر تحول اندیشه‏هاست، نه تعیین صحت یا نادرستی گزارها.

مورد چهارم

مدرسی طباطبایی در کتاب مکتب در فرایند تکامل به بیان اختلافات جانشینی پس از امامت امام هادی علیه السلام نیز پرداخته و پس از گزارش رذائل اخلاقی جعفر ـ که در متون تاریخی نقل شده ـ و توجیه آنها می‏گوید: «از این پس حضرت امام عسکری علیه السلام تا پایان عمر با جعفر به‌کلی متارکه فرموده و دیگر هرگز با او سخن نگفتند».^۲ او این بخش را به فرق الشیعه اثر نوبختی^۳ و بند پنج النقض علی ابی‌الحسن علی بن احمد بن بشار که در ضمائم کتاب آورده شده، ارجاع داده است. ابن قبه می‏گوید:

۰.ثم رأیت الجعفریة تختلف فی إمامة جعفر من‏ ‏ایّ وجه تجب؟ فقال قوم: بعد أخیه محمد و قال قوم: بعد أخیه الحسن، و قال قوم: بعد أبیه و رأیناهم لایتجاوزون ذلک و رأینا أسلافهم و أسلافنا قد رووا قبل الحادث ما یدل على إمامة الحسن و هو ما روی عن أبی‌عبداﷲ قال: «إذا توالت ثلاثة أسماء: محمد و علی و الحسن فالرابع القائم» وغیر ذلک من الروایات و هذه وحدها توجب الإمامة للحسن، و لیس إلا الحسن و جعفر. فإذا لم تثبت لجعفر حجة على من شاهده فی أیام الحسن و الامام ثابت الحجة على من رآه و من لم‌یره فهو الحسن اضطرارا، و إذا ثبت الحسن و جعفر عندکم تبرأ منه و الامام لایتبرأ من الامام و الحسن قد مضى و لابد عندنا و عندکم من رجل من ولد الحسن تثبت به حجة‌اﷲ، فقد وجب بالاضطرار للحسن ولد قائم.^۴