این پرسش داده است که در زمان نگارش این رساله (یعنی پیش از سال ۲۸۰ ق)^۱ می‏توانست اقناع‏کننده باشد و آن اینکه «اگر امام در این عصر ظهور کند، همان اولیایی که نقلشان حجت است او را معرفی خواهند کرد، هم‌چنان که نقل ایشان در درستی امامت او (امام حسن عسکری) نیز نزد ما حجت است». روشن است که این دادن پاسخ جدلی به مخاطب دلیل بر آن نیست که مردم طولانی بودن غیبت امام عصر(عج) را احتمال نمی‏دادند و امام در همان ایام ظهور خواهد کرد، بلکه دست‏کم همین مقدار محتمل است که غیبت امام عصر(عج) طولانی نباشد.

بحث در این است که اگر آن حضرت در زمان بزرگان و معمران اصحاب امام عسکری علیه السلام ظهور کند، بر صحت ادعای خود صحه می‏گذارند. ولی این به آن معنا نیست که شیعیان بر این باور بودند که امام به‌زودی ظهور خواهد کرد. ضمن اینکه مشخص نیست مدرسی از کجای پاسخ ابن قبه به پرسش‏کننده «باور عمومی جامعه شیعی» را برداشت می‏کند؛ زیرا هیچ قرینه‏ای در کلام ابن قبه در تأیید این برداشت یافت نمی‏شود. ضمن اینکه بر اساس التنبیه فی الامامه اثر ابوسهل نوبختی که در سال ۲۹۰ نگاشته شده و مدرسی در قسمت ضمائم کتاب به آن اشاره کرده، باید گفت بزرگان امامیه در همان زمان ابن قبه به دو غیبت باور داشتند که دومی طولانی‏تر از اولی است. افزون بر این، ابن قبه می‏گوید: پاسخ دوم (یعنی اظهار معجزه موقع ظهور) پاسخ صحیح نزد من است که بنابر مبنای آقای مدرسی باید از پاسخ دوم برداشت شود که بزرگان امامیه، مانند ابن قبه، معتقد بوده‏اند امام در عصری که بزرگان اصحاب امام عسکری علیه السلام در قید حیات‏اند، ظهور نخواهد کرد و با معجزه خود را معرفی خواهد کرد.

مورد سوم

مدرسی طباطبایی درباره «حدیث اثنی عشر» بر این باور است که اصل حدیث خاستگاهی غیر شیعی دارد و در آثار روایی شیعه مطرح نبوده است. تنها از سده چهارم به بعد و در آغاز دوران غیبت کبرا، شیعیان به اهمیت آن پى برده و در کتاب‏های خود آن را نقل کرده‏اند. بر این اساس، تصریح می‏کند که «نه نوبختیان و نه سعد بن عبداﷲ اشعری و نه ابن قبه ـ که همه در اواخر سده سوم دوره غیبت صغرا می‏زیسته‏اند ـ در هیچ‌یک از آثار بازمانده، اشاره‏ای به این حدیث و یا اینکه عدد ائمه منحصر به دوازده است، نکرده‏اند»^۲ و نتیجه می‏گیرد که «[شیعیان] انتظار داشتند سلسله امامت تا

ادامه یابد. شیعیان می‏پنداشتند که حضرتشان با رفع مشکلات اضطراری موجود و خطر عاجل، به‌زودی ظهور فرموده و به قاعده اجداد طاهرین به امور امامت قیام خواهند فرمود و رشته امامانِ حق همچنان در خاندان گرامی آن وجود مقدس تا یوم‏القیامه استمرار خواهد یافت. باور عمومی آن بود که ایشان در روزگار حیات همان بزرگان و مُعمّرینِ اصحاب حضرت عسکری علیه السلام که بر ولایت و امامت ایشان شهادت داده و هم‌اکنون هنوز در جامعه زنده بودند ظهور خواهند فرمود تا آن معتمدین که پیش‌تر ایشان را دیده و به چهره می‏شناختند، صحت دعوی ایشان را در مورد اینکه همان فرزند حضرت عسکری و جانشین ایشان هستند تأیید کنند و از این راه شیعیان به این حقایق واقف و مطمئن شوند.^۱

او این برداشت‏هایش را به این کلام ابن قبه ـ در رساله مسالة فی الامامه، بند پنجم ـ مستند می‏سازد که می‏گوید:

... و اما این قول ایشان (امامیه) که چون (امام غایب) ظاهر شود از کجا معلوم مى‏شود که او محمد بن حسن بن علی است؟ جواب آن این است که همان اولیایى که نقلشان حجت است، او را معرفى خواهند کرد؛ همچنان که نقل ایشان در درستى امامت او نیز نزد ما حجت است.^۲

در این‏ باره باید گفت که مدرسی طباطبایی با نقل ناقص سخن ابن قبه برداشت نادرستی از کلام او در هم‏آوایی با پیش‏فرض‏ها و انگاره‏هایش ارائه داده و در ادامه کلام ابن قبه ناتمامی سخن او را روشن می‏سازد:

۰.و جواب آخر و هو انه قد یجوز ان یظهر معجزاً یدل علی ذلک. و هذا الجواب الثانی و هو الذی نعتمد علیه و نجیب الخصوم به، و ان کان الاول صحیحاً؛ جواب دیگر آن است که امام ممکن است معجزه‏اى ظاهر سازد تا بر امامت او دلالت داشته باشد و این جواب دوم مورد اعتماد ماست و به مخالفان خود بدان پاسخ مى‏گوییم، گرچه جواب اوّل نیز صحیح است.

توضیح آنکه ابن قبه در پاسخ به این پرسش که مردم چگونه می‏توانند امام زمان (عج) و زمان ظهور آن حضرت را بشناسند، دو پاسخ ارائه داده و پاسخ دوم که خود به آن اعتماد می‏کند، این است که آن حضرت می‏تواند با نشان‌دادن معجزه خود را به مردم بشناساند. البته پاسخ جدلی دیگری نیز به