اختصاص داده است.^۱

مجادله‏های علمیِ امامیه و زیدیه در دوران شیخ مفید، اندیشور نام‏آور امامیه در بغداد، به اوج خود رسید. زیدیان که در این دوران از جمعیت انبوهی در عراق و به‏ویژه بغداد برخوردار بودند، درباره بسیاری از مسائل اختلافی بین‏مذهبی، با حضور در مجالس شیخ مفید با وی مناظره می‏کردند.^۲ شیخ مفید نیز در ردّ آرا و اندیشه آنها آثاری را تألیف کرد. او کتاب المسائل الجارودیه را نوشت و در آن آرای زیدیان در مبحث امامت را با روشی جذاب نقد کرد. به نظر می‏رسد، این اثر که اکنون در دسترس است، همان کتاب المسائل الزیدیه باشد^۳ که نجاشی در ضمن تألیفات شیخ مفید آورده است. افزون بر این، شیخ مفید کتاب دیگری به نام المسئلة علی الزیدیه در ردّ زیدیان نوشته بود^۴ که امروزه موجود نیست. او کتابی نیز به نام النقض علی ابن‏عباد فی الامامه به نگارش در‏آورد که ظاهراً در نقد اندیشه صاحب ‏بن ‏عباد، وزیر زیدی‏مذهب آل بویه در مسئله امامت است.^۵ علاوه بر مفید، دو تن از شاگردانش به نام‏های حسن‏ بن‏ علی ‏بن ‏اشناس و جعفر ‏بن ‏محمد دوریستی نیز دو کتاب جداگانه با عنوان الردّ علی الزیدیه در نقد تعالیم زیدیه تألیف کردند.^۶ بعد از این دوره، درگیری‏های این دو گروه به شکلی ضعیف ادامه یافت،^۷ ولی با توجه به اوضاع نامناسب سیاسی و اجتماعی که از این عصر برای زیدیان پدید آمد، آنان از عرصه رقابت با امامیان کنار رفتند، تا جایی ‏که امامیه، به مثابه پرجمعیت‏ترین فرقه شیعی، جای زیدیه را گرفت.^۸

۴. روی‏آوری ‏زیدیان و امامیان به مذهب یکدیگر

با توجه به هم‌گرایی‏ها و ارتباطاتی که امامیه و زیدیه در عرصه‏های اجتماعی و فرهنگی با یکدیگر داشتند، برخی معتقدان آن دو گروه در پاره‏ای مسائل از همدیگر متأثر شدند. این تأثیر و تأثرات در حوزه اعتقادات، به‌خوبی مشهود است. در خلال‏ روابط این دو فرقه، برخی از امامیان و نیز زیدیان از مذهبشان دست برداشتند و به مذهب گروه مقابل روی آوردند. همان‏گونه که پیش‌تر اشاره شد، جامعه

طبری امامی در کتاب المسترشد مبنی بر مذمت خلفای نخستین را نمی‏پذیرفت و رد می‏کرد.^۱

دو. ردّیه‏نگاری امامیان بر ضد زیدیه

در برابر موضع‏گیری‏های تند زیدیان در برابر امامیه، علاوه بر ابن‏قبه، سایر دانشیان امامی نیز به نقد افکار آنان دست یازیدند و با این هدف، کتاب‏های بسیاری نوشتند. حسین ‏بن ‏اشکیب مروزی، از متکلمان امامی(زنده در نیمه دوم قرن سوم) با نوشتن کتاب الردّ علی الزیدیه جزء نخستین کسانی است که در مقابل زیدیان جبهه‏گیری کرد.^۲ سپس عیاشی ‏سمرقندی، شاگرد ابن‏ اشکیب، با نگاشتن کتاب اثبات امامة علی ‏بن ‏الحسین دیدگاه زیدیان را درباره اعتقاد نداشتن به امامت امام سجاد علیه السلام رد کرد.^۳ ابومحمد نوبختی(م ۳۱۰ق)، متکلم ممتاز امامیه، کتابی با عنوان الردّ علی فرق الشیعه ما خلا الامامیه نوشت.^۴ به نظر می‏رسد، وی در این اثر، زیدیه را در جایگاه مهم‌ترین فرقه شیعه نقد کرده است. ابن ‏جنید اسکافی(متوفی نیمه دوم قرن چهارم)، فقیه و متکلم نامدار امامیه، کتاب الشهب المحرقه للابالیس المسترقه را در نقد ابن ‏بقال ‏متوسط(م ۳۶۳ق)، متکلم مشهور زیدیه نگاشت.^۵ ابوالقاسم کوفی(م۳۵۲ق) یکی دیگر از دانشوران امامی به دلیل آشنایی با زیدیان عراق، کتاب الردّ علی الزیدیه را در ردّ افکار آنان نوشت.^۶ حسین ‏بن ‏هارون حسنی(زنده در قرن چهارم قمری) که بر خلاف فرزندانش (المؤید باﷲ و ابوطالب هارونی) پیرو مذهب امامیه بود، بنابر گزارش یکی از نویسندگان زیدی، بر ضد زیدیان فعال‏ بوده و به دستور او کتاب‏هایی به نام ناصر اطروش در ردّ تعالیم زیدیان جعل می‏شده است.^۷ گفتنی است وی همچنین درباره آموزه‏های دو مذهب امامیه و زیدیه، با فرزندش مؤید ‏باﷲ که به زیدیه پیوسته بود، مناظره و گفت‏وگو می‏کرد.^۸

رویداد غیبت و در پی آن نابسامانی عقیدتی جمع کثیری از امامیان، فرصتی برای زیدیان پدید آورد تا بیش از پیش تعالیم امامیه، به‏خصوص آموزه امامت را آماج حملات خویش قرار دهند؛ از این رو، شیخ ‏صدوق (م ۳۸۱ق) بخشی از کتاب کمال ‏الدین ‏و‏ تمام‏ النعمه را به پاسخ زیدیان در این زمینه