دو اصطلاح را از معنای تاریخی خود جدا و آن را در اوصافی که بنا به باور شیعه به معصومان اطلاق شده است حمل می‏کند و به دسته‏ای از صفات امامان در نهایت عنوان غلو و تفویض مى‏دهد. غیبت امام، علم غیب، قدرت و معجزه، و برخی صفات دیگر از ویژگی‏ها و صفاتی‏اند که او آنها را «صفات فوق بشرى» به ‏حساب آورده و بر این باور است که جامعه شیعه این صفات فوق بشری را به معصومین نسبت نمی‏دادند و حتی شیعیان در برابر آن موضع می‏گرفتند اما به‌تدریج متأثر از مفوضه این انگاره به ساحت اندیشه شیعه وارد شد.^۱

مدرسی می‏کوشد ابن قبه را نماینده‌ای از خط اعتدال در سده سوم و اوایل سده چهارم نشان دهد که مخالف صفات فوق بشری امام است.^۲ در این قسمت به بررسی موارد استفاده و درک و دریافت مدرسی طباطبایی از آثار و اندیشه ابن قبه پرداخته می‏شود. گفتنی است که مدرسی بیش از بیست و هفت بار به آثار ابن قبه ارجاع داده است. او در پاره‏ای از موارد برداشتی ناقص و ناتمام داشته یا با ارزش‌داوری به تحلیل متن پرداخته است و گاه برداشتی از سخن ابن قبه کرده که مراد او نبوده است.

مورد اول

مدرسی طباطبایی در بخش دوم کتابش می‏گوید:

ابن قبه، متکلم بزرگی شیعه در اواخر سده سوم، نیز امکان اینکه خداوند بر دست امام معجزه‏ای را ظاهر کند منتفی نمی‏دانست؛ هرچند وی نیز با دیگر عقاید مفوضه مانند اعتقاد به علم غیب امام یا وجود هر صفت فوق بشری در او را به‌شدت رد می‏کند.^۳

او در این متن دو ادعا را به ابن قبه نسبت داده است: یکی اینکه او به علم غیب امام اعتقاد نداشته^۴ و دیگری اینکه وجود هر گونه صفات فوق بشری برای امام را انکار می‏کرده است. در باب ادعای نخست او برای این انتساب به کتاب نقض الاشهاد در دو بند ۳۴ و ۳۵ ارجاع می‏دهد. ابن قبه در بند ۳۴ می‏گوید:

اختلاف امامیه از ناحیه دروغ‏پردازانى است که گاه و بى‏گاه به تدلیس خود را در میان ایشان جا زده‏اند تا آنجایی که بلا و مصیبت (و اختلاف میان شیعیان) فراگیر شد و چون شیعیان پیشین مردمى پاکدل و پرهیزگار بودند که تلاش و کوشش آنها در عبادت بود و اهل تمیز و تشخیص مردمان خوب و بد نبودند، وقتی مرد ظاهرالصّلاحى را مى‏دیدند که

جهاد را از دیگر وظایف امام برمی‏شمرد.^۱

او همچنین معتقد است امام باید در امور استقلال داشته باشد،^۲ مصالح جامعه را در نظر بگیرد و در تصمیمات وضعیت رعیت و افراد پایین جامعه را در نظر داشته باشد. در مسائل مهم مانند دماء، اموال و فروج تصمیمات مناسب بگیرد و مردم را با تصمیمات نادرست در معرض هلاکت قرار ندهد.^۳ همچنین امام باید بر اساس سیره حق و عدالت با مردم رفتار کند.^۴ همه این وظایف لازمه داشتن حاکمیت سیاسی است. هم از این روست که ابن قبه امام را کسی می‏داند که می‏تواند برای به دست آوردن حکومت قیام کند.^۵

ابن قبه و کتاب مکتب در فرایند تکامل

سید حسین مدرسی طباطبایی، شیعه‏پژوه معاصر، در کتاب مکتب در فرایند تکامل: نظرى بر تطور مبانى فکرى تشیع در سه قرن نخستین که نخستین بار به سال ۱۹۹۳ به همت انتشارات داروین، با عنوان بحران و تثبیت در دوره تکوینی اسلام شیعی؛ ابوجعفر بن قبه رازی و سهم او در اندیشه شیعی در شهر پرینستون چاپ شد، درصدد تحلیل و اثبات تحول تاریخی اندیشه امامیه در بستر سیاسى و اجتماعى در سده‏های نخستین برآمده است. او کوشیده مفهوم امامت و تکامل آن را نزد شیعیان به تصویر بکشد. مدرسی تلاش کرده تا با بیان تاریخی اندیشه امامت و برخی مباحث پیرامونی آن نشان دهد که امامیان تلقی یکسانی از بحث امامت نداشته‏اند و جریان‏های مختلفی حد فاصل اعتدال و افراط در سه سده نخستین به‌صورت طولی و عرضی ادامه حیات می‏داده‌اند.

به اعتقاد مدرسی طباطبایی، اندیشه امامت در تفکر شیعه در آغاز یک مفهوم سیاسى بود و به‏تدریج از زمان امام صادق علیه السلام به سبب اوضاع اجتماعى و فرهنگى و برخی مسائل دیگر شکل و قالب مذهبى پیدا کرد. در مفهوم مذهبی امامت دو ویژگی وجود دارد: یکى قول به عصمت و دیگر قول به وصایت و نص که از سده دوم به بعد نهادینه شد. او با پی‏گیری مفهوم امامت در بُعد علمى و معنوى تلاش دارد تا خط درستی را از تشیع نشان دهد. از این ‏رو، به چهار گروه غالیان ملحد، مفوضه (غالیان غیر ملحد)، مقصره و معتدله/خط میانه اشاره می‏کند. او با تغییر در معنای تفویض و غلو، این